دھَولا جھاٹا

دھَولا جھاٹا

سچی گل دساں؟ سچ لُکایا نہیں جا سکدا۔ کوئی جھٹ دی جھٹ پردہ پا لؤ تے وکھری گل اے، پر ہے اوہ وی کچی۔ ایسی لئی بندہ اپنے لئی آپ وخت کیوں سھیڑے، بھلا۔ دسمبر دے حوالے نال بڑی شاعری پڑھن وچ آئی پر بہتے شاعراں نے یا تے برف دی گل کیتی، یا پھر ٹھنڈ دی، تے نال وچھوڑے دی۔ دسمبر اک طرح ہجر وچھوڑے دی علامت بن گیا، پھر چل سو چل۔ ایہ جو وی اے اپنی تھاں ٹھیک ہووے گا، پر ایہ کافی نہیں سی، نہ ہے! اک بندہ اپنے اڈھ مڈھ نوں بھل جاوے، اپنی ہنڈی ورتی توں اکھاں میچ لوے تے پھر اوہنوں کوئی کہوے گا وی کیہ؟ ۱۹۷۱ء دی جنگ تے اوہدے نتیجے وچ دھرتی ماں دے سینے وچ پئے پھٹ پہلوں تے سہہ جانا تے پھر اونہاں نوں مڈھوں ای بھلا وسار دینا ایڈا سوکھا نہیں سی۔ ایہ بڑیاں ڈوہنگیا ں پیڑاں نیں، گل جنی لمی کیتی جاؤ، ودھدی تری جائے گی، تے پھر ایس نوں سمیٹنا اوکھا ہو جائے گا۔ اسیں سارے سمجھدے وی آں۔ چلو دسمبر ای سہی، برفاں ای سہی، برف تے ہوندی ای چٹی سفید اے، ہن میرے ورگے جے رنگ برنگیاں، عینکاں لا کے کہندے پھرن: ایہ لال اے، نہیں ایہ ہری اے، نہیں ایہ کھٹی اے، نہیں! نیلی اے؛ تے پھر کہندے پھرن۔

قوماں دی حیاتی وچ ساریاں جتاں ای نہیں ہوندیاں ہاراں وی ہوندیاں نیں۔ تے قوماں نوں زندہ رہن لئی چاہی دا اے اپنیاں ہاراں دا چیتا رکھن تے نال ایہ وی سوچن سمجھن پئی سانوں اوہ مار پئی کیوں! ۱۹۷۱ء وچ لگا زخم بھرنا کوئی ایڈا سوکھا کم نہیں۔ بندے بندے دی گل ہووے تے معاف کر دینا سب توں اچا کم اے، پر جے قوماں اپنے ویریاں نال یارانے نبھان لگ پین تے پھر سمجھو اپنی سنگھی آپ ویری دے ہتھ وچ دین والی گل ہوندی اے۔ لکھاریاں دی ذمہ داری سی اوہ قوم نوں سوچ دیندے، ایس پھٹ وچ پیندیاں تراٹاں اپنے لفظاں وچ بھردے، پر ہن کیہ آکھئے! بہتیاں نے ہجر، وصال دے تا، ٹھنڈ دا دھتورا پی کے اوہناں تراٹاں نوں انج بھلا چھڈیا۔

گل ٹری کتھوں سی اپڑ کتھے گئی۔ تھوڑی جیہی گل اپنے بارے وی کر لئی جاوے۔ میرے اتے ۱۹۷۲ء دا پورا سال سوگ ورگا ای رہیا۔ اک تے اوہو ای ڈھاکے دی موت، تے کچھ آندراں نوں لگی ہوئی لو۔ ڈھڈ نہ پئیاں روٹیاں تے سبھے گلاں کھوٹیاں۔پر، ایہ وی اچرج رولا اے؛ جدوں کوکڑے لوسدے ہون تے (کہندے نیں) شاعری اپنے آپ تے بڑے زور نال پنگردی اے۔ 

اک ہور سچی گل سن لؤ! مینوں شعر کہنا کوئی نہیں آندا۔ شعر کیہ نثر لکھنی وی نہیں سی آندی پر دسمبر ۱۹۷۱ء نے پھڑ کے کجھ انج ہلون چھڈیا پئی، دکھڑے تے جھیڑے، سوچاں تے دھڑکو آپے کتوں لفظ وی لبھ لیائے تے جناں کو فہم خیال نے ساتھ دتا اونہاں نوں کوئی نہ کوئی شکل صورت دین دا جتن وی کرن دی کیتی۔ ۱۹۷۲ء دا سارا ورھا تے نال ۱۹۷۳ء وی، مینوں انج لگدا سی کوئی میرے اندر بہہ کے روندا اے پیا، ہاڑے ماردا اے۔ تھرتھلی پیندی رہی تے میں کچھ سیدھاں وی لاندا رہیا۔ ایتھے اک ہور بڑی فطری جیہی گل سامنے آندی اے! ہاسا آندا اے تے تہاڈے کچھ کچھ وس وچ وی ہوندا اے تسیں پنجابی وس ہس لؤ یا اردو وچ، یا انگریزی وچ، جیہری بولی تسیں بول سمجھ سکدے او اوہدے وچ ہس وی سکدے او۔ پر، جدوں سٹ لگدی اے تے ’’ہائے‘‘ اپنی ماں بولی وچ ای نکلدی اے۔

ایسے طرح دے کجھ ہاواں ہوکے رنگ وٹا کے نکلدے رہے نیں۔ ایہ دسنا ضروری نہیں پئی اوہ سارا کچھ جناں وی سَچا ہووے، سُچا ہووے، ہے کچا سی! اودوں ادبی ماحول وی تے نہیں سی ملیا، بس اپنی ذات تے اپنے دکھڑے، اپنیاں سدھراں، اپنے چاء تے نال کلا آپ ای آپ۔ اونہاں نوں تھوڑا بہت مانج کوچ کے پیش کرن دا آہر کیتا اے۔ کتھے اُنی، وِیہ (۱۹، ۲۰) سالاں دا مُنڈا کھُنڈا، کلم کلا! تے کتھے پتراں نوہنواں، دوہتریاں پوتریاں دی بھِیڑ وچ گھریاتریٹھ (۶۳) سالاں دا دھَولے جھاٹے والا بابا، فرق تے ہووے گا۔ اک سانجھ ہے اوس مُنڈے کھُنڈے نال! اکلاپے دی سانجھ! میرے حق وچ دعا کر چھڈیا جے، اللہ خیر کرے گا۔ 

محمد یعقوب آسیؔ (ٹیکسلا) پاکستان ... ہفتہ ۳۱؍ اکتوبر ۲۰۱۵ء

۔۔ 1972ء وچ پنجابی شعر کہن دیاں کوششاں ۔ اخیر والا گیت دسمبر 1973ء دا کہیا ہوئیا اے ۔۔

لکھاری

شِکر دوپہر دا بلدا سورج

دھپ دا بھانبڑ تھاں تھاں مچے

واء دا پتہ اک نہ ہلے

چھتاں تھلے، کندھاں اوہلے

رکھاں ہیٹھاں

اکو جیہا مروڑ تے مڑھکا

پکھی نوں ہلکورے دیندی

اک مٹیار دا چوڑا چھنکے

چوڑے دا چھنکارا اٹھے

کملے دا دل بھلیں پے جائے

کملا اپنی جندگھلاندا اے

اکھر اکھر پورنے پاندا اے

شعر بناندا اے

کالے حرفاں نال بناندا اے

شِکر دوپہر دا بلدا سورج

جس دی گرمی

کملے دل چوں اٹھی بھاف نوں

اکھاں تیک لیاندی اے تے

ہنجوں ہار بنا دیندی اے

کملا شعر بنائی جاوے

جھلا اپنے دل دیاں گلاں

لوکاں تائیں سنائی جاوے

لکھدا لکھدا اک دن آپ وی

اوہ لکھیارا، اوہ دکھیارا، سیکاں مارا

اوسے اگ وچ رل جاندا اے

سڑ جاندا اے بل جاندا اے

اے پر اپنی اگ وچ سڑ کے

دوجیاں نوں پاندا اے ٹھنڈاں

اوہ پھر انج ہوندا اے جیوں کر

شام دے ویلے

سارے دن دا تھکیا ہوئیا

لہندے پاسے ڈُبدا سورج

۱۹۷۲ء

گیت

آ سجنا! دلدارا پیاریا

مینوں لا لَے سینے نال

آ جا دونویں رل کے کھیڈاں

لکن میچی اتھراں نال

جد کا گیوں آرام نہ مینوں

دل تے رات پکاراں تینوں

دل دا حال سناواں کہنوں

دکھ سکھ پھولاں کس دے نال

آ جا دونویں رل کے کھیڈاں

لکن میچی اتھراں نال

مولا اوہ دن کدوں لیاسی

جس دن میرا جانی آسی

آ کے اپنا حال سناسی

تے کجھ سنسی میرا حال

آ جا دونویں رل کے کھیڈاں

لکن میچی اتھراں نال

میں ہر ویلے ہوکے بھردا

غم دے تیر دلے تے جردا

ہور کسے نال گل نہ کردا

رکھے سارے روگ سنبھال

آ جا دونویں رل کے کھیڈاں

لکن میچی اتھراں نال

ربا میرا ماہی آوے

پھٹڑ دل تے پھاہیا لاوے

یا میری جند وی اُڈ جاوے

مک شک جاون کل ملال

آ جا دونویں رل کے کھیڈاں

لکن میچی اتھراں نال

دل میرا اک اجڑیا ڈیرہ

جیہڑا ازلاں توں گھر تیرا

اس وچ کوئی دوش نہ میرا

ڈھایو ای اپنے ہتھاں نال

آ جا دونویں رل کے کھیڈاں

لکن میچی اتھراں نال

دس میں تینوں کیویں بھلاواں

کڈھ کلیجہ کنج وکھاواں

دل تے ورتی کیویں سناواں

جیواں اوکھے سوکھے حال

آ جا دونویں رل کے کھیڈاں

لکن میچی اتھراں نال

۱۹۷۲ء

گیت

ایتھے وگے ہنیری وَیراں دی

توں پیار دی جوت جگائی رکھ

کوئی سُندا اے یا نہیں سُندا

توں راگ اپنا گرمائی رکھ

اتے پیار دی جوت جگائی رکھ

ایتھے وِیر بھرا وچ وَیر پیا

ہائے کڈا وڈا قہر پیا

ایتھے ہتھ لہو وچ رنگے نیں

ایتھے لوگ مال دے ڈنگے نیں

ایتھے مِیت بھالیاں نہیں لبھنے

توں من نوں مِیت بنائی رَکھ

اتے پیار دی جوت جگائی رکھ

ایتھے لالچ ودھدا جاندا اے

بندے نوں بندہ کھاندا اے

مایا نے وَیل مچائے نیں

وِیراں وچ وَیر پوائے نیں

جے وَیر وَیل توں بچنا ای

مایا توں اَکھ بچائی رکھ

اتے پیار دی جوت جگائی رکھ

نت نویں پواڑے پیندے نیں

نت رونے ہاڑے پیندے نیں

نت جھگڑا جھگڑی رہندی اے

اچھلدی پگڑی رہندی اے

توں اس جھگڑے توں پاسے رہ

توں اپنی لج بچائی رکھ

اتے پیار دی جوت جگائی رکھ

کوئی سُندا اے یا نہیں سُندا

توں راگ اپنا گرمائی رکھ

اتے پیار دی جوت جگائی رکھ

۱۹۷۲ء

گیت

جتھے وگدی سی کجلے دی دھار وے

اوتھے بجھ گئے نیں ہنجواں دے تار وے

سانوں تیراں غماں نے دتا مار وے

کتے وطناں نوں موڑ مہار وے

سانوں بھل گئیاں ونگاں چھنکانیاں

ہوکے بن گئیاں ہجر کہانیاں

نت وسدیاں اکھیاں نمانیاں

وے میں لک لک روواں زار زار وے

کتے وطناں نوں موڑ مہار وے

۱۹۷۲ء

گیت

اج گھر گھر پئیاں دوہائیاں یارو عشق دیاں

اسیں جگ تے ریساں پائیاں یارو عشق دیاں

عشق دا مرشد پیر نہ کوئی

عشق دے گل زنجیر نہ کوئی

چلی تد تدبیر نہ کوئی

ہوے!

جدوں چڑھ کے فوجاں آئیاں یارو عشق دیاں

کس رسماں توڑ نبھائیاں یارو عشق دیاں

چاتر وڈی عقل سیانی

ہنجواں اگے ہوئی نمانی

دل تے مکی آن کہانی

ہوے!

جس رمزاں کل سمجھائیاں یارو عشق دیاں

اسیں جگ تے ریساں پائیاں یارو عشق دیاں

۱۹۷۲ء

چوبرگہ

توں تاں عمراں دی گل کردا ایں ایتھے کل دی وی کچھ سار نہیں

کل دی تاں گل دریڈی اے، گھڑی پل دی وی کچھ سار نہیں

کل خبراں اللہ سوہنے نوں، اتے دوجا کوئی کیہ جانے

کن مرنا جینا ہونا کیہ، کسے گل دی وی کچھ سار نہیں

۱۹۷۲ء

چوبرگہ

گل کرنی سوکھی ہوندی اے، گل کر کے نبھاونا سہل نہیں

کربل وچ بال کُہا دینا، اتے سیس کٹاوناں سہل نہیں

اک گل کہہ کے اس گل دے لئی اگ وچ کُد جاوناں سہل نہیں

تن دن وی رکھاں دے پتر کھا کے ڈنگ ٹپاوناں سہل نہیں

۱۹۷۲ء

لوبھ

کتے نوں مردار ڈھِیا، اوہ وَڈھ وَڈھ چکاں کھاوے

جے کوئی دوجا نیڑے آوے، گھرکی مار ڈراوے

کاگ تائیں ہک ٹکڑا لبھا، کاں کاں شور مچاوے

آؤ اس نوں رل کے کھائیے، ایہ آواز لگاوے

۱۹۷۲ء

جیو دی نگری

جیو دی نگری بھول بھلیاں، کیہڑا عقل جیو دی رکھے

جیو وچ پریم، کرودھ پلیندے، جا ہر دی وکھو وکھ اے

جیو وچ میوے لکھ سوادیں پر چکھن ہون نہ چکھے

آسی سجھ نہ جیو دی پائی، جی ویکھیا ورھیاں لکھ اے

۱۹۷۲ء

تڑپ

مزا جو عشق دی تڑپ چ ملدا، اوہ نہ ملدا وچ وصال اے

کرے اڈیکاں نالے عاشق سمجھے جیوں سوہنا میرے نال اے

اک وار جے لگے تے پھر نہیں مڑدا، ایہ عشق دا مرض کمال اے

تینوں خبر نہیں پر تیں بن سجناں، ساڈا کیہ جیہا ہوئیا حال اے

۱۹۷۲ء

جھانجے جھیڑے

کوڑی دنیا، کوڑ پسارا، کوڑے جھانجے جھیڑے

کوڑا جیون، سچ مریون، باقی کوڑ بکھیڑے

دل دیاں گلاں مولا جانے، جو حلقوموں نیڑے

دل تھیں نام پکارو اس دا، سنسی ہو اریرے

جگ تے آیاں سیں کاہدے لئی پے گیوں کمیں کیہڑے

آون لگیاں کیہ متھیا ہئی تیں نال خالق تیرے

عشق چواتی جتھے لگے سب کچھ ساڑ نبیڑے

سکھ نہ وسیا اوہ گھر جتھے عشق نے لائے ڈیرے

رانجھا رہ گیا مجھیں جوگا، ہیر نوں لے گئے کھیڑے

عاشق رلدے رہے سدا تھیں، رہے انوکھے جھیڑے

لے وے کاگا چوری کھا لے، جان صدقرے تیرے

یار دے نانویں سنیہا لے جا، مولا توڑ اپیڑے

پرت جواب نہ آیا کوئی گھلے لکھ سنیہڑے

رونق رہی نہ تیں بن کائی، پا پھیرا ساں ویہڑے

ہو نہ آس امیدوں وانجھا، ہو کجھ ہور اگیرے

اک در بند ہووے سو کھلدا رستے ہور بہتیرے

اوہی اوڑک منزل پوتن، جان گھلاون جیہڑے

دل دا نور انہاں نوں ڈھینڈا جیہڑے رین جگیرے

کجھ اجیہے سنگی ڈھیئے ڈاکو چور لٹیرے

رتاں پی پی آپے دامن ساڈے لہو لبیڑے

نال اپنے لے ڈبے سانوں سنگ اجیہے سھیڑے

کجھ اجیہے لدھے جنہاں بھلے کل بکھیڑے

کچھ اجیہے من جنہاں دے یار مرے دے ڈیرے

تے کچھ دوھ سبھاں توں ڈتھے حرص ہوس دے گھیرے

پتہ نہیں کجھ کِت ول جانا، مل لئے راہ کیہڑے

پینڈا جام تھیا جیون دا، کیہڑا ریہڑی ریہڑے

جیون کتھا نہ پچھیو میری اس وچہ گھاء گھنیرے

دتی جان رضا پر آسیؔ جھیڑے سب نبیڑے

۱۹۷۲ء

پریت

اسیں اوس محبت توں دور چنگے جیہڑی دنے تے رات رواوندی اے

چنگے بھلے سیانیاں نوں پھڑ کے جیہڑی رولدی، مت ونجاوندی اے

بھریاں مجلساں دے وچ بیٹھ کے تے رج پج بدنام کرواندی اے

محلوں کڈھ کے شہنشاہ زادیاں نوں لیڑے پاڑ فقیر بناوندی اے

اَن دھَن دی حب کیہ کم آونا، ایویں دھکے تروڑے کھواوندی اے

آؤ ہور محبت دا راہ دساں کندن خاک نوں جیہڑی بناوندی اے

جیہڑی دلاں دے جندرے کھولدی اے، جیہڑی اپنا آپ وکھاوندی اے

دنے، رات، دوپہر نوں جدوں چاہو، گھریں سد محبوب ملاوندی اے

درشن یار والا گھڑی گھڑی ہووے، جس دی مشک معراج چوں آوندی اے

میرا یار اکو جیہڑا یار سب دا اوہدی حب ڈاہڈے کمیں آوندی اے

حب یار دی میرے جیہے عاصیاں دی بیڑی پار سمندروں لاوندی اے

۱۹۷۲ء

چانگر

بس بس میاں کچھ وس ناہیں، کوئی عذر نہ دھر دربار اگے

کیہ مجال اے کسے دی دم مارے کھڑا ہو کے اوس سرکار اگے

دھون پا نیویں جگرا کر وڈا چنگی گل نہیں بولنا یار اگے

ہن پھٹ جے پیا تے کلپدا ایں پہلوں آئیوں کیوں حسن کٹار اگے

سارے جگ دا منہ کیہ موڑیں گا توں، کلی جان کیہ کل سنسارے اگے

نٹھ نٹھ بے سرت ہو ڈھے پوسیں تیرا زور کیہ گھوڑ سوار اگے

اٹھ جاگ مسافرا ستیا اوئے لنکھ گئے تیرے بیلی یار اگے

اٹھ نٹھ بوڑھ پے سنگیاں نوں پیر پٹ توں وی تن چار اگے

جے کر حاضری وچ نماز نیتیں، تیرے سینے دے وچ کوہ طور بیبا

تے جے ویہلیاں ٹکراں لانیاں نی، ایویں بہہ مصلے نہ جھور بیبا

۱۹۷۲ء

گیت

لکھیاں تے لگیاں تے چلدا نہ زور وے

اساں کچھ سوچیا سی ہوئیا کچھ ہور وے

اساں سوچیا سی ساڈا ماہی گھر آوے گا

ساڈی سنے گا نالے اپنی سناوے گا

آیا پر ماہی آیا ہو کے کچھ ہور وے

لکھیاں تے لگیاں تے چلدا نہ زور وے

اساں کچھ سوچیا سی ہوئیا کچھ ہور وے

ماہی اج ساڈے کولوں اکھیاں نیں پھیریاں

ڈاہڈیا وے ڈاہڈیاں نیں مرضیاں وی تیریاں

لوکاں پچھے لگ کے تے گئیوں مکھ موڑ وے

لکھیاں تے لگیاں تے چلدا نہ زور وے

اساں کچھ سوچیا سی ہوئیا کچھ ہور وے

لگیاں سی آساں سانوں سب مر گئیاں نیں

ماہی ساڈے خبراں وی ساڈیاں نہ لئیاں نیں

خورے اوہدے دل وچ وسیا کیہ چور وے

لکھیاں تے لگیاں تے چلدا نہ زور وے

اساں کچھ سوچیا سی ہوئیا کچھ ہور وے

وَیریاں نے اوہنوں خورے کیہ سمجھایااے

کیہڑا کیہڑا میرے تے بہتان لوکاں لائیا اے

ماہی کتے پچھے تے سناواں سب کھول کے

لکھیاں تے لگیاں تے چلدا نہ زور وے

اساں کچھ سوچیا سی ہوئیا کچھ ہور وے

سکھ وسیں نت شالا میری ایہ دعا وے

سانوں بھانویں مڈھوں ای نہ بھیڑیا بلا وے

دل چو نہ رکھیں ساڈے ولوں کوئی چور وے

لکھیاں تے لگیاں تے چلدا نہ زور وے

اساں کچھ سوچیا سی ہوئیا کچھ ہور وے

دسمبر ۱۹۷۳ء 

*******

نوری ۔۔۔ طبع زاد کہانی (ہٹھاڑی پنجابی)۔

نوری

طبع زاد کہانی ۔(ہٹھاڑی پنجابی)۔

’’کیہ آدھا ایں مُڑ کرملّی دے پیو!  ایدھے گھنوواں بن کے بایہہ رہو توئیں، اودھے شریکا باگھا ٹڈی کھلا اے۔ پر، تینوں کیہ ... لوکائی تاں ایہو ای آکھسی پئی رن کُتّی خصم دی مَنّی کائی نہیں‘‘۔ نوراں ہِکّو ساہے بلیندی پئی ہئی۔ راوی دے کڈّھے، بریتی تے چونکڑی ماری بیٹھی، ریتا دا بُک بھر کے مُٹھ میچدی تے ریتا انگلاں اچوں کِردی تے اوہدے گھگرے دی جھولی اچ ڈھیندی پئی ہئی۔ ہِک ساہ چھکیا سو تے مڑ آکھن لگی: ’’آیہہ ویدھا پیا ایں؟ سیانے آکھدے نیں مٹھ اچ ریتا کِرنوں نہ راہندی۔ ویلا بھَنّا ودا ای وے حاکو جھلّیا! توئیں ہکو چھِکی ہوئی اے ’میں نائیں جاوناں اودھے ... وے، کہیں پاروں نائیں جاونا توئیں؟‘‘ اوہ آودی جاؤں اٹھی کے اگانہہ ہوئی تے حاکو نوں مَوراں توں پھَد کے چا ہلُونیا سو۔ تے اوہ، بندے دا پتر، ہکو چپ وٹی ہوئی، پیریں بھار ریتا اتے بیٹھا لیکاں لِیکدا پیا ہئی تے مڑ ڈھَیندا پیا ہئی۔

’’وے! وے حاکو، کائی تاں پھُٹ وے بھیڑیا، کجھ تاں کُو! گھونگنیاں گھتیاں ہوئیاں نی مونہہ اچ؟‘‘ نوراں ہور اچیری کوئی تے حاکو ریت اچ ہک ڈوہنگی ساری لیک چا چھکی۔ مڑ، ٹھَیہہ کے آکھیا سو: ’’میں ہکو آکھی ہئی ناں!‘‘۔ ڈاہڈی کاوڑ ہئی حاکو دے بلارے اچ ۔ ’’میں اودھے کائی نہیں جاونا، ہِک، دو، ترے... میں کائی نہیں جاوناں!  بس؟ تے ہُن کجھ نہ بھونکیں! ہَلا!‘‘ اینی گل آکھی سو تے اگاہتا اٹھی گیا اودھوں۔

نوراں اتھائیں پِٹّن چا دھریو سو تے اچی اچی وین گھتن لگ پئی: ’’وے لوکا! میں تَتڑی، رُڑھ وگے میرے لیکھ وے لوکا! وے حاکو! وے لوکو! وے کرملّی!‘‘ دَھپ دَھپ کدائیں پَٹاں تے دوہتھڑ مریندی اے، کدائیں ڈھاکاں تے، تے کدائیں ہِکّاں تے۔ کرملّی مجّھِیں دریا اچ لاہیاں، اک ڈھاب دی پوچھل پھَدّی، رَؤں اچ آیا ماہئے گویندا ہئی پیا: ’’کدیں ماجھے آویں آ .. ہرنی دی اکھ آلئے، کائی کَنگ پیاویں آ‘‘ اوہدے کنّیں ماں دا ہاڑا پیا تے اوہ بھَنّا۔ پانی اچوں اگاہتی چھال ماری سو۔ لانگڑ بدھی ہوئی، دھوتی راوی دے گنگھل پانی اچ نچڑدی پئی۔ دُھنّی توں لَے ہِک تائیں سنگھنے کالے وال، دَھون پھِٹّی ہوئی گڑھاپ وانگرتے ڈولے پھڑَک پھڑک پئے کردے، پَٹاں دا ماس ہِک دوجے اچ کھاہندا، پینجنیاں ڈِب کُٹن آلے مگدراں توں وَدھ پکروڑ تے ایہوں جیہیاں وینیاں۔ گلّھاں اچوں رَت چویندی ہئی تے اکھیاں اچ جیویں سرمی چھکی ہووے۔ ماں کول آ کے کھلو گیا، تے آدھا اے: ’’کیہ ہوئیا ای بے بے، کہنوں پِٹدی پئی ہائیں؟ پیو کدھے ای؟‘‘ مڑ اگانہہ پچھانہہ جھاک کے اچی ساری ہاک ماری سو ’’او پیو! کدھے وگ گیا ایں؟ .... بے بے! کُوسیں کائی شے کہ کائیں ناں؟ حال حال گھتی ہوئی نیں، کیہی وگ کئی اے...؟‘‘

نوراں چھوہر نوں ویدھی اے۔ اوہدی سَجی وینی تے بدّھا گانا بھِج گیا ہئی۔ تنداں دے کچے رنگ دھارِیں بن کے کرملّی دے لمکدے ہتھ اچوں ڈھیندے پئے ہین۔ کدھاؤں رَتی، کدھاؤں ساوی، کدھاؤں کیسری دھتیری وگدی، تلی اچ ہک جان ہوئیکے کالا میلا جہیا رَت رنگا پانی ریتا تے ڈھہہ کے سمِیندا پیا ہا۔  اوہ ہبھڑ واہی بولی: ’’ہا، ہائے وے گل پُل جانیا! آیہہ کیہا قہر ڈھایو ای  وے یَلھّ ولَلّیا! شگناں دا گاناں بھیویں پھردا ایں وے! کائی ہونی ہو کے راہسی وے! گاناں بھِجّا نحس آدھے نیں وے کرملّی!‘‘

کرملی ماں دا آکھا جیویں سنیا ای ناہیں۔ مڑ پچھیندا اے: ’’میں کیہ آدھا آں؟ بھورا کہندا گھتی بیٹھی ایں؟ پیو کچھ آکھیا ای؟‘‘ نالے ماں دے سانویں ہو کے بہہ گیا۔ نوراں بولی: ’’ میں پِٹ مری آں وے، ترلے گھتے ہین، وے جا! بھرا دا میلا لے آ، پرسوں پوتر گھوڑی چڑھنا ای۔ بھرا بھرجائی نہ رلے تے پنڈ کیہ آکھسی آ! وے بَچڑا! پیو تیرے میں تتڑی دے ہاڑے وی کائی نہیں سنے۔ اگوں آدھا اے (مڑ، اوس حاکو دی نقل لاہی) :میں اودھے کائی نہیں جاونا، ہِک، دو، ترے... میں کائی نہیں جاوناں! بس؟ تے ہُن کجھ نہ بھونکیں! ہَلا!‘‘۔

کرملی ہولا جیہا کوئیا ’’اُنج بے بے! پیو آدھا تاں سچ اے!‘‘ ماں دے آنے ٹَڈّے رہ گئے ’’ وے! وے کرملّی! توئیں وی! پر پوتر سچا ایں توئیں! تیرے موریں چھمّو لدی ہوئی اے۔ پرناون جاوناں ای نا، گھُوکی چڑھی ہوئی ہئی وے نکڑمیا! دیدے بھَیں گئے نیں؟‘‘ ’’ناں، بے بے ناں! میں گل کریساں حقی! پیو سدّا گھلّیا ہئی اودھے، ساک لَوَن لگیاں وی، منگناں کرینیدیاں وی، مڑ دیہاڑے لَوَن گیاں وی، مڑ گنڈھیں پاون توں اگدی وی، تے چاچے شوہدے، کیہ ورتارا کیتا ہا؟ آدھا اے منگ چھڈ دیو.. چھَٹ پرتا دیو! ایہو ای نا! توئیں آپ ای دس چا، سیانی بیانی ایں، ایہ کائی کرن آلی گل ہائی؟ کیس پاروں منگ چھڈ دیویئے؟ چاچا سیانف کرے ہا تے پیہوے ہا۔ آکھن توں اگدی آؤدی پیڑھی تھلے سوٹی پھیرے ہا۔ اوس مامے شہابُو نال جو کیتی، گند نائیں تے مڑ کیہ اے؟ ... مینوں بھاویں نیویں تھائیں بہا لے مانویں! پر ویکھ، چھمو دا ساک لَوَن میں تاں نائیں گیا ہا، آپ گئی ہائیں، بھرا دا بوہا جا ملیا ہئی۔ اوس شوہدے کائی مندی تاں نائیں کیتی۔ تے اودھے .. چاچا غلاما ای، کیہ آدھی ایں، مینوں پتہ کائی نہیں؟ ایہ چھمو اوس سور دی بوتھی آلے چھیرو دی منگ ہئی، اوس چھڈی چا! جیں لارے تے چھڈی ہائی، اوہ وی چانن ہئی سارا۔ مڑ؟ لَدّھا کیہ سو۔ توئیں وی بے بے ایہو کجھ کرنا ای تے جا، کر لے! جو چاچے کیتی! شہابو تے اوہدی دھی دا.......‘‘ کرملی ڈاہڈا کاوڑیا پیا ہئی تے گل اوہندے مونہوں پوری اکھویندی ناں پئی ہئی ’’دھرُو کیتا ای ماں اونہاں، توئیں وی اویہو کجھ کریسیں؟ شریکا جو رکھنا ہئی! رکھ لئے...‘‘

نوراں چھوہر دیاں گلاں سندی تے بٹ بٹ ویہندی اے، آدھی اے: ’’پوتر! تیرا دادا بہشتی وی ایہو جیہیاں گلاں کریندا ہا۔ پر، بچڑا! اوہ ویلے لد گئے نیں۔ غلامی شریکا اے تیرا، تے شہابو شریکا تاں کائی نہیں۔ شریکا نہیں چھڈینڈا، بچڑیا! بھرا بانہیں ہوندے نی بھراواں دیاں، کل میں مر موئی آں، توئیں دَھولا جھاٹا ہوسیں تے متیں پوسی آ۔‘‘ ’’بے بے ہِک گل تاں دَس! اکھے شریک لاون لِیک! ایہو جہے چاچے نوں کوہونا ایں؟‘‘

’’ہا، ہائے وے پوتر! تیرے مونہہ اچ بَول کراں، چاچے نوں آدھا پیا ایں، کوہوناں ایں؟ وے! پَولا چا کے مریساں ای چوٹی اچ!‘‘ نوراں وگاہتا ہتھ ماریا سو، پر کرملی اودھے کدھے! اوس جا دریا اچ چھال ماری ہئی۔ نوراں مڑ وی بلیندی رہی۔ مڑ اوسے جائیں بایہہ کے دلیلیں پئی رہی: لوکائی کیہ آکھسی، رن کُتّی بھراواں اچ وچھوڑا گھتیا سو، ساک موڑیا غلامی تے مندا ہو گیا شہابو وچارا! آدھا تاں چھوہر وی سچ ہا، غلامی وے، جھُگّا سڑی، چندریا! کیہا ساڑا گھتیا ای چا، میں کدھے مونہہ کر جاواں، میں وی دھرُو کراں، اوس چھمو شوہدی تے! دھی دا دھن، اوس گاں دی گاں کسے دا کیہ گوایا ہئی۔ میں دھرو نہ کریساں ! میں جاساں، غلامی دی رن دا ترلا کریساں۔ نی! گل پُل جانئے ناں کرو، انج ....‘‘ اوہ بے دھیانی اچ سر ہلیندی تے نہ، نہ کردی پِنڈ نوں وَگ گئی۔

حاکو ڈھارے اچ پرالی کُتریندا پیا ہا۔ نوراں نوں انج لگا جیویں ٹوکا پرالی تے نہیں اوہندے کلیجے تے ورھدا پیا ہئی: ’’ہِک، دو، ترے، میں اودھے کائی نہیں جاوناں‘‘ حاکو دا آکھا اوہندے کنیں مڑ گونجا۔ اوہ وچاراں اچ وگ گئی’’ میں جاوناں اے اودھے، میں جسائیں، غلامی دے پیریں پے جساں، سبھرائی دے پیریں چنی سٹ دیساں، ترلے کریساں، شوہدی درانی نہیں نری کار، مسیری وی ہاے میری۔ ہتھیں ڈولا لے کے آئی ہاؤں۔ پر، جے حاکو ہڑکیا چا، تے مڑ؟ حاکو اوہدی پیر بڑک سنی تے ہاک ماری سو ’’کیہڑا ایں؟ ہلا، نوری ایں، ایدھے ہوویں نا!‘‘ اوہ حاکو دے سانہویں پتھلا مار کے بہہ گئی تے آدھی اے: ’’میں جاؤں آں اودھے، کائی ترلا منت کریساں سبھرائی دا وی، خبرے کائی تند سدھی پے جاوے، کیہ آدھا ایں؟‘‘

’’راہن دے او، راہن دے! اوہ بھرا اے میرا ہِک سور دی سڈا ہے سو، نوری! اوس توئیں نال کائی گھاٹی وادھی کیتی، تے مڑ، میں بھرا کائی نہیں ویکھنا! پتہ ای نا، میں ...، میں ...‘‘ حاکو دی گل مونہہ اچ پھس گئی تے اوس پرالی دے رگ اچ ایڈی زوریں ٹوکا ماریا پئی ادھی مڈھی چیر چھڈی۔

’’ناں وے حاکو! سوہنا سائیں خیر کرے ای۔ توئیں وڈا سورما بایہہ روہ، کجھ نہ کرسیں، نہ کجھ آکھیں سو، ہلا! میں کدائیں سَکھنی وی بھَیں آواں تے کیہ اے۔ کئیں نہ کئیں نوں جاونا تاں پوسی اودھے، جے توئیں آپ جاویں، چھوہر جاوے، تے غلامی کائی اتلی واہی چا، تے مڑ ویل ہو جاسی۔ ناں وے اڑیا، میں آپ ای جساں!‘‘

’’جھلّی نہ ہو نورئیے! اکھے رب مناون سوکھا اَتے جگ مناون اوکھا۔ غلامی نہیں وڑدا ناں ویاہ اچ، تے رَن دے ..‘‘ اوس ہِک گندی گالھ چا کڈھی۔ ’’میرے چھوہر دی جنج نہیں مڑدی! ہلا!‘‘

’’میں تاں جاساں!‘‘ نوری ویہر کے آکھیا ’’ہِک، دو، ترے، میں اودھے جاوناں ای جاوناں اے۔‘‘

حاکو سوانی نوں ہڑکن دا ہک ہور حیلہ کیتا: ’’ہلا، مڑ دھمّی وگ جاویں، دینہہ لاہندا پیا اے‘‘۔ اوس گویڑ لایا ہا پئی راتیں بہہ کے گل کریساں۔ پچھاں ہک دیہاڑ ہوسی تے پراہنے وی کائی آ جاسن تے مڑ کہنے جاوناں ایں، جاون ہووناں ای نائیں۔ ’’لاء، لوڈھا ویلا ہون ہوندا اے پیا، وے! آیہہ پیراں دا پدھ اے۔ میں تکالاں توں اگدی مڑ آساں‘‘ ایہ آکھ کے نوری وگ گئی۔ حاکو تائیں انج لگا جیویں نوری مر گئی ہووے۔

اوس ٹوکا پریڈے وگا ماریا تے چھپر اچ ڈَٹھی ہک جھلنگی منجی تے ڈھہہ کے لما ہو گیا۔ ’’دھار کڈھ لویا اے! ‘‘اوس نوری دی ہاک سنی تے بڑایا ’’جھلی ناں ہووے تے!‘‘

نوری دِرانی گھریں پُجی تے ڈیگر ہو گئی ہئی۔ غلامی گھریں نہ ہا، چُلّھا تپدا ہئی، اتے کائی لاون پکیندا پیا ہا۔ ڈھینگراں دی لمب نکلدی پئی، سبھرائی چلّھے مڈھ چوکی ڈاہ کے بیٹھی ہوئی۔ جاؤں ہک رتا نہ ہَلّی، سگوں متھے ست ویہاں وٹ پائے، دند کچیچ کے آدھی اے: ’’اج لمبردارنی کدائیں بھل بھلیکھے آ وڑی ہوسی۔ نی! کائی انگ ساک ہووی آ تے پچھیں آ کسے کولوں، اگدی آویں آ‘‘ اوہ بھَوک پئی، نہ پانی، نہ دھانی، نہ خیر، نہ سکھ، مہنے مروڑے دیون لگ پئی۔ جیبھ اوہدی ائیں لمی وگدی اے جیویں راوی دیاں چھلاں، تے گلاں ائیں جیویں لامبو لگے ہوون۔ جو منہ آیا اس واہیا تے چھیکڑ تے آدھی اے: ’’ہون ایدھے ٹھُٹھ لَوَن آئی ایں‘‘۔ نوری ڈاہڈا جیرا کیتا تے آپے ای درانی دے کول جا کے بھوئیں تے بہہ گئی: ’’ناں میرئیے بہنے، میں کائیں دی لمبردارنی آں! تیرے بوہے آ ڈھٹھی آں، مسیری وی ہائیں درانی وی ہائیں، نِکڑی ہائیں، جو آکھیں...‘‘ درانی تینگڑ کے بولی: ’’ویھدی آں پئی نی! اج تائیں کدھے ہائیں نی جٹھانئے، نی مسیرئیے؟ ایہہ اودن کدھے ہائی سگوں، جیدن ساک لَوَن گئی ہائیں شہابو کولوں، نی چنڈالنے، نی ... گلچھی ہوئی چھوہری لے لئی آ، نی! غلامی دے چھوہر دی چھڈّی ہوئی! ہون دے چا ...‘‘ سبھرائی نے دوجی واری گالھ کڈھی۔ پر نوری چپ بیٹھی!

اودوں غلامی ویہڑے وڑیا۔ ہِک واری بِڑکیا تے مڑ آدھا اے: ’’کیہ ہوئیا اے سبھرائیے، ایہہ نوراں کیہ لَوَن آئی اے؟‘‘ اوس شوہدے سوانی کولوں پچھیا اے، نوری نوں کوایاوی ناں سو۔ ’’میلا لَوَن آئی ہئی بھرجائی تیری وے بِنَکّیا! پوتر پرناونا سو! اودھے ای، جدھوں دیور درانی نوں دھکے وجے ہان۔‘‘ سبھرائی نے بھانبھڑ لاون دی کیتی، آدھی اے: ’’ہا، وے ہا! بھرا جو ہوئیا، بانہیں بھجدیاں سو، پیاں۔ سوانی نوں گھلیا سو، آپ بُکّل مار کے بایہہ ریہا ہوسی اودھے! ‘‘ نوری دونہاں نوں ویہندی رہی، مڑ دیور نوں اگوں ول کے آدھی اے: ’’میں بھُلّی سائی وے غلامی، پر ایہہ دیہاڑا مہنے دیون دا نہیں، ویرا، جیویں! تیرے بوہے آئی آں وے! پر ایدھائیں....‘‘ غلامی اوہدی گل پھَدّی تے کاوڑ کے آکھیا سو: ’’کیہ ہائی ایدھائیں؟‘‘

’’کجھ نہیں وِیر، کجھ نائیں‘‘ اوہ گھابر گئی، مڑ آدھی اے: ’’میں میلا لَوَن آئی ہاں، دونہاں جیاں دا۔ پرسوں چھوہر گھوڑی چڑھنا اے خیریں۔ میرے دھولے جھاٹے دا حیا کریں وے غلامی!‘‘ ایہہ آکھیا سو تے سروں لیڑا لاہ کے دیور دے پیریں چا دھریو سو۔ غلامی لیڑا بھنجوں چائیا اے نوری دے ہتھ پھَدہایا سو: ’’انج نہ کر نوراں!‘‘ اوس گویڑ لایا پئی دیور منیج پَوسی... پر، جے منیوے ہا تے لیڑا میرے ہتھ نہ پھَداوے ہا،سِر اتے چا دیوے ہا۔ جکّو تکّے، نوراں درانی ولّے مڑی اویہو لیڑا اوہرے پیریں جا پایو سو: ’’ تساں وڈے تے میں نکڑی! میرے پوتر دی جنج وچ رلیں وے غلامی، نی سبھرائیے!‘‘۔

غلامی مڑ اُکّا کجھ نہیں کُویا تے سبھرائی شوہدی لیڑے نوں ہتھ وی نائیں لائیا۔ نوری مڑ مڑ دونہاں دے مونہہ ویھدی اے پئی۔ سبھرائی چاوڑ کے آدھی اے: ’’گل ہِکا ای نی وڈیرئیے! خصم دا بھرا مناون آئی ایں تے بھرا نوں چھڈ چا۔ دوجی گل ای کائی نائیں۔ ہِک دھِر راہسی آ، بھرا یاں دیور!‘‘ نوری بھرا نوں چھڈے چا؟ کیویں؟ کل اودھائیں ڈُھکّن جاوناں اے۔ تے ایسے لئی میں انہاں شوہدیاں دے ترلے کریندی آں پئی، نائیں تے میں ایدھے بَول کرن آوناں ہئی! ایہہ کائی کرن آلی گل اے؟  ہِک تاں شہابو دی دھی وچاری منگ تے چھڈی ہا سو، کیہ آدھے نیں چھوہری دا رنگ پکروڑ اے۔ پھٹے مونہہ نیں۔ چھوہر کیڈا ساؤ نیں؟ کوہجا، بھینگڑ نہ ہووے تے۔ میرا بھرا وچارا ... اتوں ہون ایدھے موڑی دیون لگے ہان، ایہہ رن خصم ... رَت پھِٹ گئی نیں دونہاں دی .. شہابو میرا بھرا، غلامی حاکو دا بھرا، شہابو دی سوانی سبھرائی دی بھین ... کائی ہِک ساک ہووے تاں وی ہئی۔ ایدھے تاں اُڈھ مُڈھ ہِکّا اے ... انہاں تاں اُکّی لانگڑ لاہ چھڈی اے ... جو ہوسی، ہوسی!

کاوڑ کے آدھی اے: ’’نی بِنَکّئے! تیرے بوہے آئی تد ہاؤں پئی میں بھرا ولّیں ڈُھکنا ایں۔ اوس شوہدے نوں چھڈ دیواں تے مڑ میں تیرے دادے داڑھی ہگن آوناں ہائی؟ ہِک دھرو میرے نمانے بھرا نال کیتا ای نی! سگوں مینوں ولدی ہائیں نی چھلیڈئیے۔ منگ توئیں چھڈائی نی کپتئے! اکھے چھوہری کالی اے۔ نی پوتر ویکھیا نی، گراہنیا چند! سِدھی کیوں نہیں آدھی ایں بھرا ولّیں پرناونا ہئی، بھین نوں نندیو ای تے اگوں بھرجائی نے ٹھوٹھے تے گھتیاں ہئی نی! اودھوں وی رہیوں، تے ایدھوں وی رہیوں نی ہکارئیے! تیرے بھرا بھرجائی تینوں چھڈیا چا، توں آپ بھین چھڈ بیٹھیں ہائیں، تے وٹ کدھائیں ہور کڈھدی ایں پئی نی، سپنئے! میتھوں وی بھرا چھڈاؤں ایں تے خصم توں وی؟ اودھے بھین بھرا وچ وتھ پواسیں اتے ایدھے بھراواں وچ نی ڈائنے! ڈھاء لگّی نی! لامبواں جوگئے، شریکا وی کریں آں تے کسے سُر چَج نال کریں ہا، نی! ... وے توئیں، وے! ‘‘ نوری غلامی ولّی بھیں پئی۔

اوہ تتڑی کجھ ہور آکھے ہا۔ غلامی اوس نوں آکھن لگا: ’’نوراں! جا، وگ جا ایدھوں، ساڈے گھر پواڑا نہ گھت‘‘ اتے بانہوں پھَد کے نوری دا مونہہ باہر نوں بھواں دتو سو۔’’وے! توئیں ناں وی غلامی ہئی وے، دے غلاما! مرد ہوویں آ، تے پچھیں ہا ایس کجھ لگدی کولوں!‘‘۔ نوری مڑ بھیں پئی بانہہ وگا کے چھڈائی سو، تے سبھرائی نوں آدھی اے: ’’نی! آپ کیڈی سوہنی ہائیں نی! بڈاویے! میں شہابو دی بھین تے توئیں سالی، ایہیا ویکھیں ہا، نی! سکی بھنیویں نوں بج لائی آ نی! ککھ نہ رہوی! شالا اگ لگی، نی تتئے!‘‘

سبھرائی نکو نک ہوئی پئی ہائی۔ پولا چا کے نوری تے وگایا سو تے اوہ وجا غلامی دے بوتھے تے۔ غلامی بوتھے تے پولا کھاہدا تے رن نوں گالھاں دیوں ڈھیہ پیا۔ ایس چیک جھاڑے اچ لیڑے نوں لمب پئے گئی۔ نوری ننگے جھاٹے اودھوں بھج وگی۔ بوہویوں نکلدیاں اوس کرماں ماری ’’بھانہہ، بھانہہ‘‘ دا رولا سنیا تاں ہئی پر اوس شوہدی دے سینے اچ آپ بھانبڑ مچدا پیا ہئی۔ کلیجہ تھَیہ تھَیہ کنّاں اچ وجدا ہا پیا، تے ننگے جھاٹے تھلے کھوپر ابالے کھاندا، سینہ لانبو، اکھاں راوی، پیریں ہنیری جھُلّی ہوئی، ڈھیندی پَوندی گھریں جا وڑی۔ دینہہ ماڑا جیہا کھَلا ہئی۔

حاکو ڈٹھا اے، ساہ اچ ساہ نہیں پوندا، سروں ننگی، مونہہ تے موت لکھی ہوئی۔ ’’او ... او نورئیے! ایہہ کیہ ہوئیا ہئی تینوں؟ ...‘‘ نوری ائیں ڈھہہ پئی اے جیویں ریتا دی کَندھ ہووے۔ اوس ہِک ہاہ چھکی اے ’’ وے حاکو! میں تتڑی، توئیں سچ آدھا ہائیں وے، میں بھُلّی ہاں...‘‘ مڑ نوری نوں ڈوب پئے گیا اے۔ بھج وگ کے کائی اونہدے مونہہ اچ پانی گھَتّے، کائی پِنڈا گھُٹّے،کائی پیر جھَسّے۔ گھر اچ بلامت پئے گئی۔ ادھی راتیں اوس کچھ سرت کیتی اے ،اتے جو ورتی ہائی، حاکو تائیں کچھ دسّی تے کجھ ناں دسّی، تے مڑ ڈُب گئی۔ سرھگی ویلے مڑ سرت کیتی سو، پر سرت کیہی کیتی سو، ہِکّا چِیک ماری سو، تے نکوں مونہوں رَت وگ پئی اے۔ کرملّی ڈھگّیاں کڈھ کے گَڈا جوون لگ پیا اے۔

اگلے دیہاڑے، جیدن کرملی گھوڑی چڑھنا ہئی، شہر دے وڈے ہسپتال اچوں دو لاشاں اٹھیاں۔ ہِک نوری ہئی تے دوجی سہاتی ناں ہئی جاندی، اوہ سبھرائی ہئی۔ چندری اوس لیڑے دی اگ اچ سڑ مری، جہڑا نوری اوہدے پیریں گھتا  ہائی۔

********

محمد یعقوب آسیؔ   9 ۔ اپریل ۔ 1997ء