پنجابی دی املاء (1)
لکھائی تے بُلارے
زبان کوئی وی ہووے اوہدے پچھے اک پوری تہذیب ہوندی اے اپنے جغرافیے سمیت۔ تہذیب دے عناصر وچہ سب توں پہلوں مذہب آندا اے، پھر اوس معاشرے دی سیاسی سماجی تاریخ تے زبان۔ زبان دے دو پکھ ہوندے نیں: اس دی لکھائی کس طرح دی اے، تے اس دیاں آوازاں کس طرح دیاں نیں۔ ایہ جہڑی تحریر تسیں ویکھ رہے او، ایس نوں عالمی سطح تے فارسی رسم الخط کہیا جاندا اے۔ عربی، فارسی، سندھی، بلوچی، پنجابی، گجراتی، ترکی، دری، پشتو، کھوار، کشمیری، تے ہور کئی زباناں ایس رسم الخط وچہ لکھیاں جاندیاں نیں۔ الف بے یا اکھر پٹی وچہ حرفاں دی تعداد تے شکل صورت وچہ کتے تھوڑا کتے بہتا فرق موجود ہوندا اے۔ ساڈیاں جانیاں پہچانیاں زباناں وچوں پشتو تے سندھی دی مثال دتی جا سکدی اے، جہدی اکھر پٹی اکو مڈھ ہوندیاں وی اردو تے فارسی توں تھوڑی جیہی وکھری دِسدی اے۔ ایس لئی اسیں بڑے مان نال ایہ کہہ سکدے آں بئی ایس ٹبر دی کسے اک اکھر پٹی نوں جانن والا تھوڑی جیہی محنت کر کے دوجیاں اکھر پٹیاں نوں وی جان سکدا اے۔ سرسری جیہا ذکر کر دینا چنگا، زباناں دا اک گروپ رومن اکھواندا اے، جہدے وچوں انگریزی نوں اسیں چنگی طرح پہچاندے آں۔ آخر اک صدی اوہناں دے غلام رہے آں ( ذہنی طور تے حالے تیکر آزاد نہیں ہوئے)۔ فرانسیسی، جرمن، روسی، اطالوی، یونانی، لاطینی وغیرہ ایس گروپ وچہ آندیاں نیں۔ اک ہور گروپ تصویری زباناں دا گروپ اے مثلاً چینی، جاپانی، وغیرہ۔ گروپ زباناں تے خط ہزاراں توں دوھ نیں، ساریاں نال نہ تے مینوں کوئی جانکاری اے تے نہ ایہ ایہدا موقع اے۔
اسیں جدوں پنجابی نوں فارسی گروہ وچہ شامل کردے آں تے ساڈی مراد پاکستانی پنجابی ہوندی اے، جہدی اکھر پٹی اردو والی اے۔ آزادی توں پہلوں وی علمی سطح تے اردو تے پنجابی فارسی رسم الخط وچہ ای لکھے جاندے سن۔ ہاں جتھے کتے ایہناں ای زباناں نوں ہندی آکھیا گیا اوتھے رسم الخط وی دیو ناگری ہو گیا۔ ہندوستان وچہ مسلماناں دی آمد توں وی بہت پہلے پنجابی پنجاں دریاواں دی دھرتی دی زبان سی، ایہدا رسم الخط کیہ سی، میں نہیں جاندا۔ ایناں ضرور کہہ سکدا آں بئی جدوں ایس علاقے وچہ دریاواں وچوں نہراں کڈھن دا رواج نہیں سی، اودوں پہلی آبادی پانی دے آل دوالے ہوئی، تے دریاواں دے کنڈھیاں دے نال نال کھلردی رہی۔ پانی دی اہمیت کسے وضاحت دی محتاج نہیں۔ تہذیب دے اندر زبان دا وڈا وصف ایہ ہونا چاہی دا اے بئی اوہ جِیبھ تے پانی طرح رواں ہووے۔ ہندوستان وچہ مسلماناں دی آمد نے ایتھے موجود رسم الخط یعنی دیوناگری تے وی اک وڈا احسان وی کیتا اے۔ اوس توں پہلوں دیوناگری وچہ ایہناں آوازاں واسطے کوئی اکھر موجود نہیں سی: ث، خ، ذ، ز، ژ، س، ص، ض، ظ، ع، غ، ف، ق ۔ مسلم تہذیب دے پچھے چونکہ عربی تے فارسی زباناں بھرویں طور تے موجود سن، مسلماناں دے جتھے جیہڑے دیبل راہیں تے تجارتی قافلیاں دی صورت ہندوستان وچہ اترے اونہاں دا اینہاں آوازاں تو بغیر گزارہ ای نہیں سی۔ ایس وگوچے نوں پورا کرن لئی نزدیک ترین آواز والے اکھراں تے بِندیاں لا کے اونہاں نوں نویں ناں دتے گئے۔ مختصر نقشہ کچھ اس طرح اے۔ ش جمع بندی: ث، س، ص؛ کھ جمع بِندی: خ؛ جیم جمع بِندی: ذ، ز، ض، ظ؛ گ جمع بِندی: غ؛ پھ جمع بِندی: ف؛ ک جمع بِندی: ق؛ میرا اپنا خیال اے، الف لئی موجود آڑا، اِیڑی، اُوڑی کولوں ع دا کم لیا جا رہیا اے۔ بِندی سسٹم نال وی مسئلہ پوری طرح حل نہیں ہوئیا پر کچھ گزارہ ہون لگ پیا، کیوں جے آون والیاں کول اپنی زبان دی املاء وی موجود سی۔ ایس میل جول نے فارسی رسم الخط نوں وی کچھ نوے اکھر دتے ۔ اوہ مقامی آوازاں جنہاں لئی عربی فارسی وچہ کوئی اکھر نہیں سی، نویں اکھر بنائے گئے، مثلاً ٹ، ڈ، ڑ، وغیرہ۔دیوناگری وچہ ورتوں آندے کچھ اکھراں دی آواز واسطے دو چشمی ھ نوں پہلوں تو موجود اکھراں نال رلایا گیا تے بھ، پھ، تھ، ٹھ، جھ، چھ، دھ، ڈھ، ڑھ، کھ، گھ، لھ، مھ، نھ فارسی لپی وچہ رلے۔ یاد رہوے بئی دیوناگری وچہ دو چشمی ھ والے گروپ لئی اکہرے اکھر پہلوں تو ایتھے موجود سن۔ عربی، فارسی، مقامی زباناں تے کچھ بدیسی زباناں مثلاً ترکی وغیرہ دے لفظ مقامی اثر ہیٹھاں تبدیل وی ہوئے تے کچھ لفظاں نو ں نویں معنے ملے جہڑے اصل زبان دے نیڑے رہ کے وی کچھ نواں پن اپنے اندر رکھدے نیں۔ رسم الخط دی تبدیلی نال بہت سارے لفظاں نوں آداز دی بنیاد تے نویں ہجے تے نویں املاء دے عمل چوں وی لنگھنا پیا۔ ایس دے باوجود اکھر پٹی وچہ کوئی بہت وڈا اضافہ نہیں ہوئیا۔ ایہ گل وی پلے بنھی جانی چاہی دی اے بئی اکھراں تے لفظاں دی تشکیل کوئی اک دونہہ سالاں وچہ مکمل نہیں سی ہو گئی ایہدے وچہ نسلاں دے پینڈے نیں۔ ایس توں اک قدم ہور اگے ودھائیے تے پتہ لگدا اے کئی لفظ بنے تے ویلے دے نال نال اونہاں دی تھاں نویں لفظ آندے گئے۔ اردو تے پنجابی دونہاں زباناں دی سانجھ ایس سارے عمل وچہ دوجیاں زباناں دی نسبت بہتی گُوہڑی رہی۔ شاید ایہی وجہ اے بئی سانوں اگرچہ نصابی سطح تے پنجابی کدے وی نہیں پڑھائی گئی پھر وی اسیں جے اردو لکھ پڑھ لیندے آں تے پنجابی وی لکھ پڑھ لیندے آں۔ جیہڑی تھوڑی جیہی اوکڑ آندی اے اوہدے دو کارن نیں۔ پہلا تاں بس اِک جھاکا اے ہور کچھ وی نہیں۔ ایس جھاکے دے پچھے اوہی گل اے جہدے ولے کچھ دوستاں نے اشارہ وی کر دتا اے: پنجابی زبان نوں پنجابی دے پتراں نے مترئی ماں دا مقام وی نہیں دتا، کوئی کیہ کرے! دوجی وجہ اے وکھریواں تے لا علمی؛ تے ایس لاعلمی دی وجہ وی اوہی اے، مترئیاں والا سلوک، اج کل پنجابی نوکراں خدمت گاراں دی زبان بنا دتی گئی اے۔ طبقہ اشرافیہ تاں اپنی تھاں پنجاب وچہ جمے پلے ادیب، نقاد، تے منے پرمنے شاعر (ماسوائے چند اِک) اپنیاں نجی محفلاں وچہ وی پنجابی بولنا ہِینا سمجھدے نیں۔ پنجاب دے کسے وی شہر دے اک محلے وچہ اِک پھیرا مار کے ویکھ لؤ، بہتیاں گھراں وچہ زنانیاں تے بال اردو یا انگریزی بولدے ویکھ لؤ گے۔
دور کیہ جانا اے، اپنے گھر دی گل دساں! ٹیکسلا کوئی وڈا شہر وی نہیں، میری رہائش شہر توں باہر اک رلویں ملویں آبادی وچہ اے، کہہ لؤ ادھا پنڈ تے ادھا شہر۔ میرے رشتہ داراں وچوں اک کڑی میری دوہتی لگدی اے (اوہدے ماں پیو، یعنی میری بھانجی تے اوہدا گھر والا، ٹھیٹھ پنجابی بولدے نیں)۔ اوہ ست اٹھ سالاں دی سی میں اونہاں دے گھر گیا، کوئی گل ہوئی تے میں پچھیا: پنجابی نہیں آندی تینوں؟ کہن لگی ’’مجھے نہیں آتی پجابی وجابی‘‘ میں کڑی نوں کیہ کہندا، اوہدے ماں پیو ول ویکھن لگ پیا۔ تسی سوچدے ہووو گے جدوں اوہ بالڑی وڈی ہووے گی تے پنجابی ونجابی تے سمجھو گئی! قصور تاں اصلی اوہ ٹھیٹھ پنجابی بولن والے ماں پیو دا اے نا؟ اوہ کڑی ہن ماشاء اللہ اک بیٹی دی ماں اے، میاں بیوی سعودی عرب وچ رہندے نیں۔ اوس دا سوہرا خالص پنجابی بولن والا بندہ اے، میں اس نوں وی ذاتی طور تے جاندا آن۔ دو تن مہینے ہوئے نیں کڑی ( پجابی وجابی) دو مہینے لئی پاکستان آئی تے ساڈے گھر وی آئی۔ اپنی پھل بھر بچی نال اوہ پنجابی لہجے والی اردو وچہ گل کردی سی، میں مذاق نال پچھیا: کیوں بئی؟ پنجابی آئی کہ نہیں؟ بولی:’’سمجھ لیتی ہوں بول نہیں سکتی‘‘۔ دسو اسیں سرکار نوں کیہ کہئے!
میرا اِک سجن جہڑا پنجابی بول لیندا اے، نہ لکھ سکدا اے نہ پڑھ سکدا اے، اردو انگریزی اوہد بڑی مضبوط اے، اک دن بڑا سینہ پھلا کے کہن لگا ’’اسیں پنجابی آں سر جی! مینوں اپنے پنجابی ہون تے مان اے‘‘۔ میں کہیا: ’’یار، کاہدا مان کردا ایں پیا، تیرے ماں پیو پنجابی بولدے سی، توں وی بول لیندا ایں، اوہ وکھری گل اے تیری پنجابی وچہ پنجابی گھٹ تے انگریزی اردو بہتی ہوندی اے، نہ توں لکھ سکدا ایں نہ پڑھ سکدا ایں۔ پنجابی نوں چھڈ دین دا مان کردا ایں تے پھر ٹھیک اے، کیتی رکھ!‘‘ بعد وچہ کیہ ہوئیا بیتیا، اوہنوں چھڈو۔
اک وضاحت ضروری ہو گئی اے ایتھے۔ میریاں گلاں تو ں ایہ بالکل وی گمان نہ کیتا جاوے بئی میں اردو توں بے زار آں۔ میرے اردو محفل والے، فیس بک والے، القرطاس والے، مجلس ادب والے، حلقہ تخلیق ادب والے، صریرِ خامہ والے، سب جاندے نیں مینوں، میں اردو لئی وی اپنی ہمت نالوں ودھ کے کم کر رہیا آں، دوجیاں نال مینوں غرض نہیں۔ اک گل سناواں اردو دے حوالے نال؛ اک دوست دی پنجابی پوٹھوہاری شاعری دی کتاب آئی، کتاب دی تقریب شاعر دے آبائی شہر گوجرخان دی اک پنجابی پوٹھوہاری ادبی تنظیم نے کرائی۔ تنطیم دے کرتا دھرتا اک بابا جی سن، اوہناں نے بڑے دھڑلے نال اعلان کر دتا بئی ایس اجلاس وچہ جہڑے مضمون پیش کیتے جان پنجابی پوٹھوہاری وچہ کیتے جان، جہڑی گل بات سٹیج تے کیتی جاوے اوہ بھی پنجابی پوٹھوہاری وچہ کیتی جاوے، کسے اردو دی ایتھے کوئی گنجائش نہیں۔ میرا دل بڑا خراب ہوئیا سوچیا، اپنے ٹیکسلا والے سنگیاں نوں نال لئیے تے چلئیے۔ میرا ناں پروہنیاں وچہ سی، مینوں سٹیج تے بلایا جانا وی طے ہو چکیا سی۔ جدوں میری واری آئی تے میں کتاب دے بارے اپنے لکھے ہوئے اشاریاں نوں چھڈ دتا تے باباجی دی افتتاحی تقریر دا اپنے ولوں بھرواں پر شائستہ جیہا جواب دتا۔ میرے توں بعد اک مقامی پروفیسر صاحب دی واری سی، اونہاں نے گل بات کیتی تاں پوٹھوہاری وچہ، پر، بابا جی نوں کھریاں کھریاں سنائیاں۔ اجلاس دے صدر اک مقامی سیاست دان سن، اوہناں نے ساری تقریر اردو وچہ کیتی ۔
دوست ہوراں دی ایس گل نال مینوں پورا اتفاق اے بئی املاء اکو جیہی ہونی چاہی دی اے، علاقائی تلفظ جیہڑا وی بنے۔ ایتھوں اسیں اک اصطلاح وی لے سکدے آں: *کسے ’’زبان‘‘ دے اکو املاء وچہ لکھے ہوئے لفظ جدوں علاقائی لہجے دے زیرِ اثر وکھ انداز وچہ ادا کیتے جان یا بولے جان تے اوس علاقائی لہجے نوں ’’بولی‘‘ آکھیا جاوے، وکھری زبان نہ سمجھیا جاوے۔* اسیں ایس تعریف نوں تسلیم کر لئیے تے پنجابی دے علاقائی لہجیاں یا بولیاں وچ کار کوئی جھگڑا نہیں رہوے گا۔ دوست کیہ کہندے نیں؟ رہی تہاڈی دوجی گل ’’پین‘‘ تے ’’بھین‘‘ والی، ایہدا تاں بڑا سوکھا تے سدھا جیہا حل اے۔ تسی لفظ ’’بھین‘‘ لکھو تے ادا اُنج کروں جیویں تہاڈا مقامی لہجہ کہندا اے۔ میں اردو پنجابی بول چال دی مثال دیاں گا۔ اردو وچہ اسیں لکھدے آں: بھرتی، جھاڑو، دھوبی، ڈھول، گھر؛ تے ایہو ای لفظ جدوں اسیں پنجابی دے ماجھی لہجے وچہ ادا کردے آں تے : بھرتی وچہ بھ دی آواز جھٹکے والی پ، جھاڑو وچہ جھ دی آواز جھٹکے والی چ، دھوبی وچہ دھ دی آواز جھٹکے والی ت، ڈھول وچہ ڈھ دی آواز جھٹکے والی ٹ،گھروچہ گھ دی آواز جھٹکے والی ک؛ بن جاندیاں نیں۔
نوٹ: ایس لکھی ہوئی گل بات وچہ کوئی صوتی فائل شامل نہیں، لہٰذا ایس توں ودھ وضاحت نال بیان کرنا مینوں اوکھا لگ رہیا اے۔ ہاں اِک طریقہ ہے وے۔ جے اِن پیج وچہ ورتیا جان والا نکو جیہا دائرہ یونی کوڈ وچہ صحیح مقام تے ڈھل جاوے تے ایہناں لفظاں دی آواز نوں سمجھان واسطے انج بیان کیتا جا سکدا اے: بھرتی، پْرتی؛ جھاڑو، چْاڑو؛ دھوبی، تْوبی؛ ڈھول، ٹْول؛ گھر، کْر۔پر، ایہدے وچہ وڈا مسئلہ اوہو ای آ جاندا اے جدھر دوست ہوری اشارہ کر چکے نیں۔ سرگودھی، ملتانی، ریاستی پنجابی وچہ ایہ نکو دائرے والے اکھر بے کار ہون گے۔ ایس لئی اردو وچہ لکھے جان والے دو چشمی ھ والے اکھر ہی درست رہن گے، پڑھن والا جیویں دل منے پڑھے پیا۔ یاد رہوے کہ سابقے لاحقے توں وکھ جے دوچشمی ھ والے اکھر لفظ دے وچ کار یا آخر تے آون تے ایہناں دی صوتیت اردو والی ہی رہندی اے۔
محمد وارث ہوراں دی گل دا آسان جواب ایہ وے بئی جے پنجابی املاء اک فارمولے دے مطابق ہو جاوے تے پڑھن وچہ اول تے کوئی اوکڑ ہووے گی نہیں، جے ہووے گی وی تے اک دو تحریراں پڑھن توں بعد قاری اوس اک فارمولے دے مطابق ای اونہاں نوں سوکھا سوکھا پڑھدا ٹریا جاوے گا۔ رہی گل سکولاں وچ پنجابی پڑھان والی تے ایہ کوئی اچرج گل نہیں سی جس تے عمل نہ ہو سکدا۔ ایوان تے قلمدان تاں پنجاب دے اونہاں پتراں کول نیں جنہاں نوں ماں دی گود وچہ انگریزی ملی سی، اردو وی اونہاں نے رومن وچہ پڑھی اے، پنجابی اوہ کتے کتے فیشن دے طور تے بولدے نیں،اوہناں نوں پنجابی دی لوڑ کیہ اے؟ مینوں یاد اے، اک واری سرکاری سکولاں وچہ پنجابی قاعدے دا رولا پیا سی، تے پھر اوہو لمی ڈوہنگی چپ۔ محمد وارث صاحب، یا تے تسی وزیرِ تعلیم بنو یا میں بناں تے پھر رب کرائے سانوں چیتے وی رہ جاوے بئی کدی ساڈے دل وچہ پنجابی دا درد ہوندا سی، تے خبرے پنجابی تعلیم دا مڈھ بجھ جاوے۔جیہڑی تھوڑی بہت پنجابی تسی ادب وچہ ویکھ رہے او، ایہ غریب مسکین اہلِ علم دے دم نال ای اے نا!
مٹھیاں سلونیاں دے نال نال کچھ اپنے موضوع دی گل وی چلدی رہوے۔ پنجابی تے اردو دے وچکار بڑیاں سانجھاں نیں۔ اینہاں دونہاں زباناں وچہ جملے دی ساخت، اسم فعل حرف فاعل مفعول، فعل ناقص، ترکیب اضافی توصیفی عطفی عددی، واحد جمع، مذکر مؤنث سے سارے قاعدے اکو مکو نیں۔ اسیں ایویں برائے نام تبدیلی کر کے اردو دی گرامر پنجابی تے لاگو کر سکدے آں۔ فرق صرف محاوریاں تے ضرب الامثال وچہ کدھرے آندا اے جیہڑا قواعد دا نہیں علمِ بیان دا شعبہ اے۔میری ایس گزارش نوں ٹیسٹ کیتا جا سکدا اے، تے اردو قواعد نوں ضرورت دے مطابق ویکھیا پرکھیا جا سکدا اے۔
خاص کر جناب عمران اسلم ہوراں اگے ایہ گزارش اے بئی پنجابی دی املاء دا رولا میری تہاڈی عمر توں وی کتے بہتا پرانا رولا اے۔ ایہنوں دو چار مکالمیاں وچہ حل نہیں کیتا جا سکدا۔ الف نظامی ہورا نے بڑے سچج نال لفظ ”وچہ“ دی املاء ولے اشارہ کیتا اے، کچھ دوستاں دا خیال اے پنجابی لئی فارسی رسم الخط دی نسبت گورمکھی بہتر اے، جدوں کہ کچھ دوست اپنے اپنے لہجے لئی اپنی اپنی املاء دے قائل نیں۔ میرا طریقہ تسیں ویکھ چکے او، میں چاہندا آں کہ پہلوں اسیں مڈھلیاں گلاں نوں اک واری چنگی طرح ویکھ لئیے تے پھر املاء دی گل سمجھنا سوکھا ہو جاوے گا۔ ایس بحث وچہ حالے اسیں کوئی خاص املاء نافذ کر دین دے فیصلے تے نہیں اپڑے۔
تسیں اک گل نوٹ کیتی ہووے گی، میرے سمیت ایس گل بات وچہ حصہ لین والے سارے سجناں دی املاء بہت حد تیکر ”ذاتی“ اے۔ املاء دے بارے میرا اپنا اک واضح نظریہ وی اے تے میرے ذہن وچہ املاء دا اک خاکہ وی بنیا ہویا اے پر میں کسے سجن نوں کم از کم ایس گل تے نہیں ٹوکیا بئی تسیں فلاناں لفظ اِنج کیوں لکھیا، اُنج کیوں نہیں لکھیا۔ ایس نوک ٹوک نال ساڈی گل بات کُراہے پے سکدی اے، ایس لئی فی الحال (ایس گفتگو دی حد تیکر) اسیں اپنی گل جیویں سوکھلی کر سکیے کر دئیے، کوئی ہرج نہیں۔
دوجی گل، پنجابی زبان اجے تیکر نافذ کیوں نہیں ہوئی، دوجیاں علاقائی زباناں توں اسیں پئجابی وچہ کیوں پچھے رہ گئے آں۔ کون کناں ذمہ دار اے۔ ایہ سارا کچھ بہت اہم اے پر ایس پکھ دا کھلار ایناں وڈا اے بئی جے اسیں اودھڑ ٹر پئے تے ساری بحث کھلارا ای بن جائے گی، کسے سرے لگن دے امکان گھٹدے جان گے۔ اینہاں پکھاں تے وی گل ہووے گی، ان شاء اللہ۔ بہتر ہووے گا کہ اسیں واری واری اک اک ٹاپک لے کے ٹرئیے۔ ایس گل بات دا عنوان ”پنجابی املاء دے رولے“ رکھن دے پچھے وی میری ایہو سوچ کم کر رہی سی بئی اسیں پہلوں اک ٹاپک نوں توڑ چڑھا لئیے۔
ہن، ساڈے سامنے اک وڈا سوال جیہڑا آیا اے: پنجابی دی لپی کیہڑی ہونی چاہی دی اے، گورمکھی یا شاہ مکھی؟ میری رائے شاہ مکھی دے حق وچہ اے۔ دلائل ان شاء اللہ اگلی قسط وچہ دیاں گا۔
7 ستمبر 2010ء
کوئی تبصرے نہیں:
ایک تبصرہ شائع کریں