مٹی دی مہک (1) ۔ پنجابی دی املاء (3) ۔

پنجابی دی املا (3)۔

جی سجنو، آؤ ہن ویکھئے اسیں اپنے اپنے لہجے وچہ گل کردیاں ہوئیاں وی پنجابی دی سانجھ کس طرح قائم رکھ سکدے آں۔ ایہدا انحصار املاء درست تے اکو جہی رکھن تے اے۔ ایس مقصد لئی میری پہلے درخواست اے بئی اسیں اردو دے جناں نیڑے رہ سکیے اوناں ای چنگا اے۔ دوجا، جتھے کتے ترجمے دی لوڑ پئے گی، قوسین وچہ اردو ترجمہ لکھیا جاوے گا، تاں جے ساریاں لئی اوہنوں سمجھنا اکو جیہا سوکھلا رہوے۔

پہلوں کچھ ایس طرح دیاں مثالاں دے رہیا آں جنہاں دی املا میرے نزدیک درست نہیں۔

۔1۔ اک مکالمے وچ کسے دوست نے لفظ ”بحث“ نوں ”بہس“ لکھیا، مینوں نہیں سمجھ آئی کیوں!۔ اسی اپنی تہذیبی اصل توں کٹ کے نہیں رہ سکدے۔

۔2۔ لفظ ”طرح“ نوں اسیں کتے جان بجھ کے تے کتے بے دھیانی وچہ ”طراں“ ”طرحاں“ وغیرہ لکھ جاندے آں، ایس تکلف دی ضرورت نہیں۔ ایہنوں ایہدی اصل دے مطابق ”طرح“ ہی لکھیا جاوے، ادا جیویں تہانوں سہولت ہووے کر لئو، کوئی رولا نہیں۔

۔3۔ ذ، ز، ض، ظ دا دھیان نہیں رکھیا جاندا، حالانکہ ایہ بہت ضروری اے۔ تھلے دتے لفظاں نوں دیکھو تے املاء بدل جان نال معنیاں دا فرق وی ویکھ لئو:

نذیر (ڈرانے والا)، نظیر (مثال)؛ عَلَم (پرچم، جھنڈا)، اَلَم (رنج، غم، دکھ)؛ صبح (دن کا اول وقت، سویرا)، سبھ (تمام، سارے)؛ شُبہ (شک، التباس)، شُبھ (مبارک، پسندیدہ)؛ برس (برسنا سے فعل امر، سال)، برص (ایک مرض کا نام ہے)؛ مشق (کسی کام کو کر کے سیکھنا) مشک (پانی کے لئے چمڑے کا تھیلا)؛ آسی (پر امید، نیک خصلت)، عاصی (نا فرمان)

۔۔۔ کوئی لغت یا کتاب سامنے رکھے بغیر اینے سارے لفظ یاد آ سکدے نیں، تے جے کتاباں کھول کے لبھے جان تے ایہو جیہیاں سَو، پنجاہ مثالاں تے گل ای کوئی نہیں۔ اک یاد رکھن والی گل ایہ وی اے بئی اسیں اردو فارسی وچہ زبراں زیراں لانیاں ضروری نہیں سمجھدے، جیویں عربی اخباراں، رسالیاں، کتاباں وچہ زبراں زیراں صرف اوتھے لاندے نیں جتھے اونہاں توں بغیر غلطی دا امکان ہووے۔

اصولی گل ایہ بندی اے بئی، عربی فارسی اردو تے دوجیاں زباناں دے اوہ لفظ جنہاں نال ساڈی الف بے رل جاندی اے، اونہاں دی املاء اصل دے مطابق رکھی جاوے۔ جتھے الف بے دا فرق پیندا ہووے جیویں سندھی پشتو بلوچی وچہ آندے کچھ اکھر پنجابی وچہ نہیں، اوتھے نزدیک ترین ادائیگی والا اکھر لیاندا جا سکدا اے۔ گورمکھی توں شاہ مکھی وچہ لیان لئی، جتھوں تیکر لفظاں دی اصل رَلدی ای، اوس تے عمل کیتا جاوے (لفظ مشق تے مشک، میرا خیال اے گورمکھی وچہ اکو طرح لکھے جاندے نیں، شاہ مکھی وچہ لکھیا جاوے تے ایہ دو الگ الگ لفظ نیں)۔ ایہدا مطلب اے، پنجابی دی فارسی لپی (پاکستانی پنجابی) وچہ ت، ط؛ ث، س، ص؛ ذ، ز، ض، ظ؛ ک، ق؛ ہ، ح وغیرہ دا وِدکرا رکھنا پوے گا۔

دوجیاں غیر فارسی لپیاں (رومن، چینی، جاپانی، وغیرہ) وچوں جے کوئی لفظ کوئی ناں پنجابی وچہ آوے تے اوہدی املاء تے ادائیگی جیویں سوکھی لگے یا جیویں اسیں اپنے علمی بزرگاں کولوں پڑھ سُن لئیے اوویں لکھاں گے۔ مثال دے طور تے:۔

فرانسیسی والے پیری بولدے نیں، اسیں پیرس لکھدے بولدے آں۔

انگریزی دے راہیں آئے لفظ کرنل، جرنیل، اردلی، لفٹین، کپتان دی صوتیت ساڈے کول اصل توں کتے وکھری اے۔

چنگ چی نوں چین والے ایس طرح نہیں بولدے جیویں اسیں بولدے آں۔ عمومی دل چسپی واسطے دسی جاواں بئی چینی زبان وچہ ایس لفظ دا مطلب اے سَستی سواری۔ جاپانی وچہ آکسیجن نوں سانسو کہندے نیں، توا جہدے تے روٹی پکاندے نیں عربی وچہ طویٰ اے۔ چلدیاں چلدیاں ایہناں کچھ نانواں تے وی غور کر لئو تے چنگا اے: ہنڈوراس تے اندلس، کانسٹنٹائنا تے قسطنطنیہ، کاسپین تے قزوین، پارس تے فارس، انڈس تے سندھ، وغیرہ وغیرہ۔

دوست ہوراں نے اک گل کیتی سی، جہدا مفہوم سی: سکھاں دا لہجہ سب توں ودھ کے خالص اے۔ مینوں ایس گل نال پورا پورا اتفاق اے۔ ہُن ویکھن، سنن تے سوچن والی گل اے۔ سکھ لوگ اپنی روزمرہ بول چال وچہ اینہاں لفظاں نو کیویں بولدے نیں؟ : جھانجر (جھانجن)، گھر (گھر)، گھاٹا (خسارہ، نقصان، کمی)، دھی (بیٹی)، بھین (بہن)، بھرا (بھائی)۔ اونہاں دے ہاں سگوں لفظ ”بھائیا“ عزت نال بولیا جاندا اے مثال: بھائیا وِیر سنگھ۔

بولن وچہ اونہاں دا لہجہ ماجھی پنجابی نال رلدا اے، تے لکھن وچہ ایہ اکھر جھجھا، گھگھا، دھدھا، بھبھا، وغیرہ ای لکھے جاندے نیں۔ سوکھے لفظاں وچہ انج کہہ لئو بئی اسیں اردو وچہ لکھے ہوئے ایہو اکھر ماجھی لہجے وچہ بالکل اوسے طرح ادا کردے آں جس طرح ہندوستانی پنجاب والے۔ میرا خیال اے ایتھے ایہ رولا تاں مک جانا چاہی دا اے۔ پھر وی، تھوڑی جیہی تفصیل ہو جاوے تے کیہ ہرج اے!

بھ ۔۔۔ کسے لفظ دے شروع وچہ: بھرا، بھین، بھادوں یا بھادروں یا بھدرا (بکرمی کیلنڈر کے مطابق چھٹا مہینہ)، بھورا (ذرہ، تھوڑا سا)، بھلا (نیک، نیکی، اچھا بدلہ)، بھلیکھا (غلط فہمی)، بھل (غلطی، بھول)، بَھیڑا (بُرا) ۔ ایتھے اسیں ماجھی تے پوٹھواری وچہ بھ نوں جھٹکے والی پ ورگی آواز نال بولدے آں۔ سرائیکی، شاہ پوری، ہٹھاڑی لہجیاں وچہ ایس بھ دی ادائیگی اردو طرح ہوندی اے۔ جے ای کسے لفظ دے وچکار یا آخر تے آوے تاں وی ایہ جھٹکے والی پ نہیں سگوں بھ دی آواز دیندا اے۔

پھ، تھ، ٹھ ۔۔۔ اینہاں دی اک متعین آواز اے جہڑی پنجابی دے سارے لہجیاں وچہ اکو جیہی رہندی اے۔ کھ، لھ، مھ، نھ دیاں وی متعین آوازاں نیں۔

جھ ۔۔۔ جھولی (دامن، تھیلی، تھیلا)، جھنجٹ (اردو میں ہم معنی)، جھُرلُو (کوئی بڑی ہیرا پھیری یا فراڈ)، جھُوٹھ (جھُوٹ)، جھُرنا یا جھورا (پچھتاوا، کسی گئے دکھ کو یاد کرنا) وغیرہ نوں جے لفظ دے شروع وچہ آوے تے چ طرح پر جھٹکے نال ادا کردے نیں۔ ایسے طرح لفظ دے شروع وچہ آن والی دھ نوں جھٹکے والی ت؛ ڈھ نوں جھٹکے والی ٹ؛ تے گھ نوں ک دی جھٹکے والی آواز نال ادا کیتا جاندا اے۔ ایہو اکھر جے لفظ دے وچکار یا آخر تے ہون تے جیویں لکھے نیں اونویں بولے جاندے نیں۔

جیہڑے میرے سجن ایس رولے وچہ پئے سن، اونہاں لئی امید اے ہُن رَولا مُک گیا ہووے گا۔ ساڈے کلاسیکل ادب (خاص کر شاعری) وچہ جے گَوہ کیتا جاوے تے جتھے وی اتے بیان کیتیاں آوازاں مقصود سن، دو چشمی ھ والے کھر لکھے گئے نیں، پڑھن والے اپنے اپنے لہجے وچہ پڑھ لین، ایس مقصد لئی کوئی نواں اکھر گھڑن کی کوئی لوڑ نہیں۔

پنجابی ادب دے تسلیم شدہ وڈے فن پاریاں دے لکھاریاں نے کدھرے وی اپنے آپ نوں کسے اک خاص لہجے دا پابند نہیں کیتا۔ جتھے لوڑ پئی نہ صرف پنجابی دے مختلف لہجیاں وچوں لفظ لئے نیں، سگوں دوجیاں زباناں دے لفظ وی مناسب لگے تے ورتوں وچہ لیاندے نیں۔ جیہڑے فن پارے علاقائی لہجیاں دے نمائندہ فن پارے اکھواندے نیں، اونہاں وچہ دی کسے دوجے لہجے یا زبان دا لفظ لے آونا اچرج نہیں سمجھیا گیا۔ ایہدے نال زبان نوں کوئی گھاٹ نہیں آندی سگوں فائدہ ای ہوندا اے۔ کسے اک علاقے تے لہجے دے شاعر ادیب دی لکھت دوجے علاقیاں وچہ اونی ای زیادہ پڑھی تے سمجھی جا سکے گی جنی اوہدی املاء قریب قریب ہووے۔

لہجیاں دا فرق دو طرح دا ہوندا اے، اک ادائیگی دا فرق جہدے بارے پہلوں گل کیتی جا چکی اے۔ اوہدے وچہ املاء اکو ای ہوندی اے پر اوس نوں بولن یا ادا کرن دا لہجہ اپنا اپنا ہوندا اے۔ دوجا فرق لفظاں دا اے۔ مثالاں:۔

بنیادی لفظ مَیں دے متعلقات: مَیں، میرا، میری، میرے، مینوں، میتھوں، مینڈا، مینڈی، مینڈے، مانھ، میکو، می، میتھیں، اساں دا، ساڈا، ساڑھا، ماڑھا، تہاڑھا، ۔۔۔

بنیادی لفظ تُوں دے متعلقات: توں، تیرے، تیری، تیرے، تینوں، تیتھوں، تُدھ، تینڈھا، تینڈھی، تینڈھے، تُس، تُساں، تُسیں، تُدھاں، تساں آں، ۔۔۔

بنیادی لفظ چلنا تے جانا: چل، جُل، جا، جُلو، ونجنا، ونجو، چلاں، جُلاں، ونجاں، جُلُوں، ونجُوں، ونجسو، جُلسو، جاسو، جاسیں، جاواں، چلاں، چلو، جاؤ، جاواں، گچھو، گیساں، ۔۔۔۔

بنیادی لفظ آنا دے متعلقات: آون، اچھن، آؤ، اچھو، آواں، آئے، آئی، اچھے، اچھی، اچھسو، اچھساں، اَیساں، اَیسو، اَیسُوں، آیَم، ۔۔۔

ایہ صرف اک نمونہ اے، ایس فہرست نوں جناں وی وڈا کر لئو، مکمل نہیں ہو سکدی پر اک گل بڑی صاف اے۔ اک لہجے دا جانُوں دوجے لہجے نوں بول سکے یا نہ بول سکے سُن کے پڑھ کے سمجھ ضرور سکدا اے۔

لفظاں دا فرق چیزاں دے نانواں دا فرق اے۔ ہر علاقے وچہ چیزاں دے ناں وکھرے ہو سکدے نیں پر اینے وکھرے وی نہیں ہوندے بئی کچھ وی سمجھ نہ آوے۔ جے کتے کسے اک ادھی شے دا ناں سمجھ نہیں آندا تے اوہ پُچھیا جا سکدا اے۔ پر اوہدے لئی اک بڑا قدرتی جیہا تقاضا ایس گل دا اے بئی بندہ اوہ لہجہ بولن والیاں وچہ کچھ عرصہ گزارے۔ ضرورت وی تاں ای پئے گی تے شناسائی وی تاں ای ہووے گی۔ جے کوئی آکھے بئی زباناں تے لہجیاں نوں دوجے کتابی علماں طرح سکھ لوے تے ۔۔ مینوں تاں اوہ ممکن نہیں لگدا۔

میرے ذہن وچہ جو کچھ ہے سی، اوہنوں جنے سوکھے انداز وچہ میں بیان کر سکدا ساں کر دتا اے۔ یار سجن اپنی اپنی رائے دسن، کوئی اوکڑ لگدی اے، کوئی ہور ودکرا (فرق) دسنوں دہ گیا اے، وغیرہ وغیرہ ۔۔۔۔ تے اس تے گل کرن، پر اک چیز سامنے رکھن۔ جے کسے بحث توں میرا مقصد کسے نوں ہرانا ای اے تے میں خبرے رولا پا کے جت وی جاواں، پر اوہدا فائدہ کچھ نہیں۔ بحث دا رُخ سدھا ہونا چاہی دا اے، مقصد کچھ سِکھنا، جاننا، دَسنا، پڑھنا، پڑھانا ہووے تے سواد دی آندا اے تے فائدہ وی ہوندا اے۔

پھر مِلاں گے۔ ان شاء اللہ ۔۔۔۔