مٹی دی مہک (1) ۔ پنجابی دی املاء (2) ۔

پنجابی دی املاء (2)

دوست ہوراں دی ایس گل نال مینوں پورا اتفاق اے بئی املاء اکو جیہی ہونی چاہی دی اے، علاقائی تلفظ جیہڑا وی بنے۔ ایتھوں اسیں اک اصطلاح وی لے سکدے آں: *کسے ’’زبان‘‘ دے اکو املاء وچہ لکھے ہوئے لفظ جدوں علاقائی لہجے دے زیرِ اثر وکھ انداز وچہ ادا کیتے جان یا بولے جان تے اوس علاقائی لہجے نوں ’’بولی‘‘ آکھیا جاوے، وکھری زبان نہ سمجھیا جاوے۔* اسیں ایس تعریف نوں تسلیم کر لئیے تے پنجابی دے علاقائی لہجیاں یا بولیاں وچ کار کوئی جھگڑا نہیں رہوے گا۔ دوست کیہ کہندے نیں؟ رہی تہاڈی دوجی گل ’’پین‘‘ تے ’’بھین‘‘ والی، ایہدا تاں بڑا سوکھا تے سدھا جیہا حل اے۔ تسی لفظ ’’بھین‘‘ لکھو تے ادا اُنج کروں جیویں تہاڈا مقامی لہجہ کہندا اے۔ میں اردو پنجابی بول چال دی مثال دیاں گا۔ اردو وچہ اسیں لکھدے آں: بھرتی، جھاڑو، دھوبی، ڈھول، گھر؛ تے ایہو ای لفظ جدوں اسیں پنجابی دے ماجھی لہجے وچہ ادا کردے آں تے : بھرتی وچہ بھ دی آواز جھٹکے والی پ، جھاڑو وچہ جھ دی آواز جھٹکے والی چ، دھوبی وچہ دھ دی آواز جھٹکے والی ت، ڈھول وچہ ڈھ دی آواز جھٹکے والی ٹ،گھروچہ گھ دی آواز جھٹکے والی ک؛ بن جاندیاں نیں۔ 

نوٹ: ایس لکھی ہوئی گل بات وچہ کوئی صوتی فائل شامل نہیں، لہٰذا ایس توں ودھ وضاحت نال بیان کرنا مینوں اوکھا لگ رہیا اے۔ ہاں اِک طریقہ ہے وے۔ جے اِن پیج وچہ ورتیا جان والا نکو جیہا دائرہ یونی کوڈ وچہ صحیح مقام تے ڈھل جاوے تے ایہناں لفظاں دی آواز نوں سمجھان واسطے انج بیان کیتا جا سکدا اے: بھرتی، پْرتی؛ جھاڑو، چْاڑو؛ دھوبی، تْوبی؛ ڈھول، ٹْول؛ گھر، کْر۔پر، ایہدے وچہ وڈا مسئلہ اوہو ای آ جاندا اے جدھر دوست ہوری اشارہ کر چکے نیں۔ سرگودھی، ملتانی، ریاستی پنجابی وچہ ایہ نکو دائرے والے اکھر بے کار ہون گے۔ ایس لئی اردو وچہ لکھے جان والے دو چشمی ھ والے اکھر ہی درست رہن گے، پڑھن والا جیویں دل منے پڑھے پیا۔ یاد رہوے کہ سابقے لاحقے توں وکھ جے دوچشمی ھ والے اکھر لفظ دے وچ کار یا آخر تے آون تے ایہناں دی صوتیت اردو والی ہی رہندی اے۔ 

محمد وارث ہوراں دی گل دا آسان جواب ایہ وے بئی جے پنجابی املاء اک فارمولے دے مطابق ہو جاوے تے پڑھن وچہ اول تے کوئی اوکڑ ہووے گی نہیں، جے ہووے گی وی تے اک دو تحریراں پڑھن توں بعد قاری اوس اک فارمولے دے مطابق ای اونہاں نوں سوکھا سوکھا پڑھدا ٹریا جاوے گا۔ رہی گل سکولاں وچ پنجابی پڑھان والی تے ایہ کوئی اچرج گل نہیں سی جس تے عمل نہ ہو سکدا۔ ایوان تے قلمدان تاں پنجاب دے اونہاں پتراں کول نیں جنہاں نوں ماں دی گود وچہ انگریزی ملی سی، اردو وی اونہاں نے رومن وچہ پڑھی اے، پنجابی اوہ کتے کتے فیشن دے طور تے بولدے نیں،اوہناں نوں پنجابی دی لوڑ کیہ اے؟ مینوں یاد اے، اک واری سرکاری سکولاں وچہ پنجابی قاعدے دا رولا پیا سی، تے پھر اوہو لمی ڈوہنگی چپ۔ محمد وارث صاحب، یا تے تسی وزیرِ تعلیم بنو یا میں بناں تے پھر رب کرائے سانوں چیتے وی رہ جاوے بئی کدی ساڈے دل وچہ پنجابی دا درد ہوندا سی، تے خبرے پنجابی تعلیم دا مڈھ بجھ جاوے۔جیہڑی تھوڑی بہت پنجابی تسی ادب وچہ ویکھ رہے او، ایہ غریب مسکین اہلِ علم دے دم نال ای اے نا!

مٹھیاں سلونیاں دے نال نال کچھ اپنے موضوع دی گل وی چلدی رہوے۔ پنجابی تے اردو دے وچکار بڑیاں سانجھاں نیں۔ اینہاں دونہاں زباناں وچہ جملے دی ساخت، اسم فعل حرف فاعل مفعول، فعل ناقص، ترکیب اضافی توصیفی عطفی عددی، واحد جمع، مذکر مؤنث سے سارے قاعدے اکو مکو نیں۔ اسیں ایویں برائے نام تبدیلی کر کے اردو دی گرامر پنجابی تے لاگو کر سکدے آں۔ فرق صرف محاوریاں تے ضرب الامثال وچہ کدھرے آندا اے جیہڑا قواعد دا نہیں علمِ بیان دا شعبہ اے۔میری ایس گزارش نوں ٹیسٹ کیتا جا سکدا اے، تے اردو قواعد نوں ضرورت دے مطابق ویکھیا پرکھیا جا سکدا اے۔

دوست ہوراں دی ایس گل نال مینوں پورا اتفاق اے بئی املاء اکو جیہی ہونی چاہی دی اے، علاقائی تلفظ جیہڑا وی بنے۔ ایتھوں اسیں اک اصطلاح وی لے سکدے آں: *کسے ’’زبان‘‘ دے اکو املاء وچہ لکھے ہوئے لفظ جدوں علاقائی لہجے دے زیرِ اثر وکھ انداز وچہ ادا کیتے جان یا بولے جان تے اوس علاقائی لہجے نوں ’’بولی‘‘ آکھیا جاوے، وکھری زبان نہ سمجھیا جاوے۔* اسیں ایس تعریف نوں تسلیم کر لئیے تے پنجابی دے علاقائی لہجیاں یا بولیاں وچ کار کوئی جھگڑا نہیں رہوے گا۔ دوست کیہ کہندے نیں؟ رہی تہاڈی دوجی گل ’’پین‘‘ تے ’’بھین‘‘ والی، ایہدا تاں بڑا سوکھا تے سدھا جیہا حل اے۔ تسی لفظ ’’بھین‘‘ لکھو تے ادا اُنج کروں جیویں تہاڈا مقامی لہجہ کہندا اے۔ میں اردو پنجابی بول چال دی مثال دیاں گا۔ اردو وچہ اسیں لکھدے آں: بھرتی، جھاڑو، دھوبی، ڈھول، گھر؛ تے ایہو ای لفظ جدوں اسیں پنجابی دے ماجھی لہجے وچہ ادا کردے آں تے : بھرتی وچہ بھ دی آواز جھٹکے والی پ، جھاڑو وچہ جھ دی آواز جھٹکے والی چ، دھوبی وچہ دھ دی آواز جھٹکے والی ت، ڈھول وچہ ڈھ دی آواز جھٹکے والی ٹ،گھروچہ گھ دی آواز جھٹکے والی ک؛ بن جاندیاں نیں۔ 

نوٹ: ایس لکھی ہوئی گل بات وچہ کوئی صوتی فائل شامل نہیں، لہٰذا ایس توں ودھ وضاحت نال بیان کرنا مینوں اوکھا لگ رہیا اے۔ ہاں اِک طریقہ ہے وے۔ جے اِن پیج وچہ ورتیا جان والا نکو جیہا دائرہ یونی کوڈ وچہ صحیح مقام تے ڈھل جاوے تے ایہناں لفظاں دی آواز نوں سمجھان واسطے انج بیان کیتا جا سکدا اے: بھرتی، پْرتی؛ جھاڑو، چْاڑو؛ دھوبی، تْوبی؛ ڈھول، ٹْول؛ گھر، کْر۔پر، ایہدے وچہ وڈا مسئلہ اوہو ای آ جاندا اے جدھر دوست ہوری اشارہ کر چکے نیں۔ سرگودھی، ملتانی، ریاستی پنجابی وچہ ایہ نکو دائرے والے اکھر بے کار ہون گے۔ ایس لئی اردو وچہ لکھے جان والے دو چشمی ھ والے اکھر ہی درست رہن گے، پڑھن والا جیویں دل منے پڑھے پیا۔ یاد رہوے کہ سابقے لاحقے توں وکھ جے دوچشمی ھ والے اکھر لفظ دے وچ کار یا آخر تے آون تے ایہناں دی صوتیت اردو والی ہی رہندی اے۔ 

محمد وارث ہوراں دی گل دا آسان جواب ایہ وے بئی جے پنجابی املاء اک فارمولے دے مطابق ہو جاوے تے پڑھن وچہ اول تے کوئی اوکڑ ہووے گی نہیں، جے ہووے گی وی تے اک دو تحریراں پڑھن توں بعد قاری اوس اک فارمولے دے مطابق ای اونہاں نوں سوکھا سوکھا پڑھدا ٹریا جاوے گا۔ رہی گل سکولاں وچ پنجابی پڑھان والی تے ایہ کوئی اچرج گل نہیں سی جس تے عمل نہ ہو سکدا۔ ایوان تے قلمدان تاں پنجاب دے اونہاں پتراں کول نیں جنہاں نوں ماں دی گود وچہ انگریزی ملی سی، اردو وی اونہاں نے رومن وچہ پڑھی اے، پنجابی اوہ کتے کتے فیشن دے طور تے بولدے نیں،اوہناں نوں پنجابی دی لوڑ کیہ اے؟ مینوں یاد اے، اک واری سرکاری سکولاں وچہ پنجابی قاعدے دا رولا پیا سی، تے پھر اوہو لمی ڈوہنگی چپ۔ محمد وارث صاحب، یا تے تسی وزیرِ تعلیم بنو یا میں بناں تے پھر رب کرائے سانوں چیتے وی رہ جاوے بئی کدی ساڈے دل وچہ پنجابی دا درد ہوندا سی، تے خبرے پنجابی تعلیم دا مڈھ بجھ جاوے۔جیہڑی تھوڑی بہت پنجابی تسی ادب وچہ ویکھ رہے او، ایہ غریب مسکین اہلِ علم دے دم نال ای اے نا!

مٹھیاں سلونیاں دے نال نال کچھ اپنے موضوع دی گل وی چلدی رہوے۔ پنجابی تے اردو دے وچکار بڑیاں سانجھاں نیں۔ اینہاں دونہاں زباناں وچہ جملے دی ساخت، اسم فعل حرف فاعل مفعول، فعل ناقص، ترکیب اضافی توصیفی عطفی عددی، واحد جمع، مذکر مؤنث سے سارے قاعدے اکو مکو نیں۔ اسیں ایویں برائے نام تبدیلی کر کے اردو دی گرامر پنجابی تے لاگو کر سکدے آں۔ فرق صرف محاوریاں تے ضرب الامثال وچہ کدھرے آندا اے جیہڑا قواعد دا نہیں علمِ بیان دا شعبہ اے۔میری ایس گزارش نوں ٹیسٹ کیتا جا سکدا اے، تے اردو قواعد نوں ضرورت دے مطابق ویکھیا پرکھیا جا سکدا اے۔

ہندوستان وچہ رائج رسم الخط نوں دیوناگری کہندے نیں۔ ایس لفظ ”دیو ناگری“ دا معنٰی اے، دیوتاواں دی نگری توں متعلق۔ ہندو مت وچہ دیوتاواں تے دیویاں دی اہمیت ساریاں نوں پتہ اے۔ ایسے حوالے نال ایس خط دا ناں وی دیوناگری رکھیا گیا۔ ہندوستان دا پرانا تہذیبی تے علمی ورثہ سارا دیوناگری وچہ اے۔ تے پورے ہندوستان وچہ بولیاں جان والیاں زباناں (ما سوائے اک دو توں) ایسے خط وچہ لکھیاں جاندیاں سن تے ہن وی لکھیاں جاندیاں نیں۔ 

ہن اسیں اک مختصر جیہا جائزہ لئیے بئی فارسی لپی ایتھے کیویں آئی۔ عام خیال اے بئی مسلمان حملہ آور اپنا رسم الخط نال لے کے آئے۔ دیبل دے رستے محمد بن قاسم دے سپاہی ایس خطے وچہ اترے، تے عربی آئی، جہڑی اونہاں دی مادری زبان تاں ہے ای۔ قرآن شریف دی زبان وی اے۔ گویا عرباں دا سارا ثقافتی تے دینی ورثہ عربی زبان وچہ اے جہدا رسم الخط ”فارسی“ اکھواندا اے۔ پھر افغانستان دے راہیں آن والے حملہ آور نیں جنہاں دی مادری زبان فارسی تے مذہب دی زبان عربی اے۔ تاجر، صوفی، تے دوجے لوگ ایہناں توں علاوہ نیں۔ عربی فارسی تے مقامی زباناں دے میل جول نال ہندوستان وچہ اک نویں زبان دا مڈھ بجھا جنہوں مختلف ناں دتے جاندے رہے تے، آخرکار ایس زبان نوں ”اردو“ آکھیا گیا۔ ایہدے نال نال مقامی زباناں دی املاء مقامی خط توں علاوہ فارسی خط وچہ وی آ گئی۔ عربی فارسی وچہ کنیاں ساریاں اوہ آوازاں وی سن جنہاں لئی اصلی دیوناگری وچہ کوئی اکھر موجود نہیں سی۔ مثلاً ز، ذ، ض، ظ، ق، ف، وغیرہ ایسے طرح فارسی خط وچہ بھ، پھ، تھ، ٹھ وغیرہ لئی کوئی حرف موجود نہیں سی۔ دونہاں خطاں دے تال میل نال کچھ نویں اکھر دونہاں خطاں وچہ بنے، دیوناگری وچہ ججا تے بندی لا کے ززا، پھپھا تے بندی لا کے ففا، گگا تے بندی لا ے غغا بنایا گیا۔ پھپھا تھتھا کھکھا وغیرہ دیاں آوازاں لئی فارسی خط وچہ پ، ت، ک دے نال دو چشمی ھ جوڑ کے حرف بنائے گئے۔ انج دونہاں خطاں نوں اک دوجے توں فائدہ ہویا اے۔

جنہاں علاقیاں دے وچہ اسلامی تہذیب اگے ودھ گئی اوتے فارسی خط عام ہو گیا تے جتھے کچھ پچھے رہ گئی اوتھے دیوناگری خط بہتا ورتوں وچہ رہیا۔ مغلاں دی حکومت جدوں پورے ہندوستان تے ہو گئی تے فارسی خط لئی اک نواں ناں شاہ مکھی رواج پا گیا۔ جدوں کہ دیوناگری خط نوں گورو نانک دی نسبت نال گور مکھی آکھیا جان لگ پیا۔ اوہ زبان جنہوں عام طور تے ہندی زبان آکھیا جاندا اے، شاید اوہو ای اے جیہڑی کسے زمانے وچہ سنسکرت اکھواندی سی؟ مینوں ایہدے بارے زیادہ پتہ نہیں۔ سوکھا سوکھا انج سمجھ لئو بئی، ہندی یا سنسکرت تے دوجیاں پراکرتاں لئی گورمکھی رواج پا گئی، جدوں کہ پنجابی گورمکھی تے شاہ مکھی دونہاں خطاں وچہ لکھی جاندی سی تے اردو، فارسی، پشتو وغیرہ فارسی خط وچہ سن۔ 

میرا خیال اے، ایہ وجہ اے ایس سوال دے پیدا ہون دی بئی پنجابی لئی گورمکھی بہتر اے یا فارسی۔

پاکستان وچہ وسن والے لوگاں چوں اک دو فی صد چھڈ کے ساریاں دا مذہب اسلام اے۔ ہندوستان وچہ وی مسلمان اک وڈی آبادی نیں۔ قرآن شریف، حدیث، تفسیر، فقہ دا جناں ذخیرہ ساڈے کول اے، اوہ وی تے تاریخ وی (طبری نوں پہلا باقاعدہ مؤرخ متھیا جاندا اے) فارسی خط وچ اے، مغلاں دی وجہ توں درباری تے سرکاری زبان فارسی بنی تے سرکاری اطلاعات، احکامات، وغیرہ لسانی اعتبار نال بھانویں کئیاں زباناں دا مکسچر رہے ہون، خط پنجابی سی۔ سو، ایہ خط ساڈے وڈیاں دے لہو وچہ رچ گیا اے، ایس لئی سانوں گورمکھی دی نسبت چنگا ای لگدا اے۔

اک گل ہور وی اے پاکستان بنن توں بعد ایک خطے وچہ گورمکھی صرف اونہاں بزرگاں کول رہ گئی جہڑے پہلوں گورمکھی لکھ پڑھ لیندے سن، رسمی تعلیم اردو وچہ ہو گئی تے گورمکھی جانن والا اج کل کوئی کدھرے ٹانواں ٹانواں لبھے گا، جدوں کہ فارسی خط بہت معروف اے۔ میں نہیں سمجھدا بئی اسیں پنجابی لئی گورمکھی خاص کر کے کوئی وڈا کم کر سکاں گے۔ رہی گل ہندوستان دی تے اوتے فارسی خط یا تے مکدا جا رہیا اے یا پھر مکایا جا رہیا اے (جیویں پاکستان وچہ اردو نال دشمنی کیتی جا رہی اے)، ایہدی تھاں دیوناگری لے رہی اے۔ ظاہر اے ہندوستانی پنجابی بہتی گورمکھی وچہ، تے پاکستانی پنجابی فارسی وچہ ای ہووے گی۔ اک فرق لفظالی (لغت) دے پکھوں وی پیا اے۔ ویلے دے نال نال ہندوستانی پنجابی وچہ سنسکرت یا ہندی دے لفظ رَلدے گئے تے رَلدے جا رہے نیں، جدوں کہ پاکستانی پنجابی وچہ عربی تے فارسی لفظ رچ مِچ گئے نیں۔ سو، اودھر دی پنجابی تے ایدھر دی پنجابی دے وکھریویں نوں کوئی چنگا کہوے یا مندا، نظر انداز نہیں کر سکدا۔

میں پاکستان وچہ رہندا آں، میرا سارا دینی، تاریخی، ثقافتی، علمی، ادبی ورثہ فارسی خط وچ اے تے مینوں ایہو ای خط سوکھا وی لگے گا تے چنگا وی۔ گورمکھی مینوں نہ لکھنی آندی اے نہ پڑھنی۔ جیویں انڈیا وچہ فارسی خط پڑھن والے گھٹدے جا رہے نیں۔ انڈین مسلماناں دا تعلق رشتہ جہڑا دِین دے حوالے نال، قران شریف تے دوجے دینی علوم نال بندا اے، اوہدی وجہ توں انڈیا وچہ جے مسلمان موجود نیں تے فارسی خط وی موجود رہوے گا۔ ہاں اک پڑھیا لکھیا بندا، جیہڑا فارسی تے دیوناگری دونہاں خطاں نوں پڑھ لکھ سکدا اے تے گل بات کر جاندا اے، اوہ اپنے لئی جہڑا وی راہ چن لوے!!۔

ایس پاروں میری رائے پاکستانی پنجابی واسطے فارسی رسم الخط (شاہ مکھی) دے حق وچہ اے دیوناگری (گور مکھی) دے حق وچہ نہیں۔ 

اتے آئی ساری بحث دی روشنی وچہ میں پاکستانی پنجابی واسطے ابتدائی طور تے تھلے دتی ہوئی الف بے (اکھر پٹی) تجویز کردا آں (میں کیہ تجویز کردا ہاں، پہلوں ای ایہ معیار دا درجہ رکھدی اے):۔

ا: اَلِف، آ: الف مَدٌَہ

ب:بے، بھ:بھے، پ:پے، پھ:پھے، ت:تے، تھ:تھے، ٹ:ٹے، ٹھ:ٹھے، ث:ثے

ج:جِیم، جھ:جھے، چ:چے، چھ:چھے، ح:حے، خ:خے

د:دال، دھ:دھے، ڈ:ڈال، ڈھ:ڈھے، ر:رے، ڑ:ڑے، ڑھ:ڑھے، ز:زے، ژ:ژے

س:سِین، ش:شِین، ص:صاد، ض:ضاد، ط:طوئے، ظ:ظوئے، ع:عَین، غ:غَین

ف:فے، ق:قاف، ک:کاف، کھ:کھے، گ:گاف، گھ:گھے

ل:لام، لھ:لھے، م:مِیم، مھ:مھے، ن:نُون، نھ:نھے،

و:واو، ہ:ہے، ء:ہمزہ، ی:نکی یے، ے:وڈی یے

واو مَعدُولہ، نُون غُنٌَہ

علامت : توں پہلوں حرف لکھیا اے تے علامت توں بعد اس حرف دا ناں لکھیا اے۔

اعراب اوہی عربی فارسی اردو والے زبر، زیر، پیش، شد، مد، دو زبراں، دو زیراں، دو پیشاں، نون غنہ دی علامت جتھے ضروری ہووے۔ اوقاف دیاں علامتاں وی اردو فارسی والیاں۔

ہُن اسیں لہجیاں دی ونڈ تے گل کراں گے۔ جے کسے علاقے دا ناں مینوں بھل گیا اے یا لکھنوں رہ گیا اے یا کچھ اگے پچھے ہو گیا اے تے سجن چیتا کرا دین، یا آپ شامل کر لین۔ ایہ گل پلے بنھن جوگی اے پئی اسیں لہجیاں تے زباناں دے نانواں نوں جدوں علاقیاں نال نسبت دیندے آں تے اوتھے سیاسی یا جیومیٹری والی تقسیم تہیں چلدی۔ پھر، اک لہجے یا اک زبان والے کسے وی علاقے وچہ دوجے لہجیاں تے زباناں والے لوکی وی ہوندے نیں تے بہتیرے ہوندے نیں۔ ایس لئی لہجیاں دی تقسیم نوں موٹی موٹی ونڈ سمجھیا جاوے، بارڈر لائن کھچن دا کوئی فائدہ نہیں ہووے گا۔ رلواں ملواں نقشہ کچھ ایس طرح دا اے:۔ 

۔ 1۔ وسطی پنجاب دا لہجہ جنہوں ماجھی وی آکھیا جاندا اے؛ گوجرانوالہ، لاہور، فیصل آباد، قصور، سیالکوٹ، ساہیوال، جہلم، گجرات، وزیرآباد، اوکاڑا، پاکپٹن، چکوال، جڑانوالہ، تے ایہناں آلے دوالے دے ضلعیاں وچہ بولیا جاندا اے۔

۔ 2۔ جہلم توں راولپنڈی ولے ٹر پئیے تے پوٹھوہاری لہجہ ودھدا جاندا اے، گوجر خان، راولپنڈی، مری، کہوٹہ، کوٹلی ستیاں، ٹیکسلا، تے اگے پچھے پوٹھوہاری پنجابی لہجہ سنن وچہ آندا اے۔ 

۔3۔ ٹیکسلا دا مقامی لہجہ بڑا نویکلا اے، اپنے اگے پچھے نال وی نہیں رَلدا۔ واہ چھاؤنی تے دوجے فوجی فیکٹریاں والے علاقیاں وچہ پورے پنجاب کیہ پورے پاکستان دے لہجے سنے جاندے نیں۔

۔4۔ سرگودھا، میاں والی، اٹک، خوشاب، فتح جنگ، تے ایہناں علاقیاں دا اپنا لہجہ وکھرا پہچانیا جاندا اے۔ یار لوگاں نے ایس لہجے دا ناں ”سماخ“ وی رکھیا ہویا اے، اگرچہ ایہ ناں معروف نہیں۔ س:سرگودھا، م:میاں والی، ا:اٹک، تے خ:خوشاب۔ رومن خط وچہ خ دی تھاں کے لکھ دیندے نیں، تے ایس ایم اے کے (سمیک) وی کہہ دیندے نیں۔

۔5۔ کامرہ توں اگے صوبہ خیبر وچہ داخل ہوئیے تے ہندکو لہجہ سنیندا اے، جیہڑا پشاور تے مردان تیکر جاندا اے۔ دوجے پاسے ٹیکسلا توں جولیاں خان پور دے لہجے وچہ ہندکو تے پوٹھوہاری دونہاں دا ملاپ ویکھن وچہ آندا اے۔ اگے ہندکو دا علاقہ اے جتھے پشتو وی بولی جاندی اے۔

۔6۔ اک سوال اپنی جگہ اہم ہو سکدا اے، کہیا جاندا اے بئی ہندکو پنجابی زبان دا لہجہ اے۔ کچھ لوگاں دا کہنا اے بئی کسے زمانے وچہ پشاور وی پنجاب وچہ ہوندا سی جدوں لاہور دارالحکومت سی۔ تخت لاہور تے تخت ہزارا ایہ دو جگہاں دے ناں پرانیاں پنجابی لوک داستاناں تے گیتاں وچہ ملدے نیں۔ اللہ دیاں اللہ جانے، میں کوئی دعوٰی نہیں کر رہیا۔

۔7۔ ساہی وال توں ملتان ول ٹرئیے تے سرائیکی لہجہ ودھدا جاندا اے۔ خانیوال، جہانیاں، وہاڑی توں ملتان ولے ماجھی تے سرائیکی دونویں لہجے سنن وچ آندے نیں۔

۔8۔ ملتان دے بارے آکھیا جاندا اے اوتھے سارا سرائیکی لہجہ اے، بہاول پور تیکر۔ ملتان مظفر گڑھ، راجن پور، لیہ، سارے سرائیکی والے علاقے نیں۔ میں اوس علاقے وچہ کدے نہیں گیا، اوتھوں دے آل دوالے دے سجن بیلی بہتر دَس سکدے نیں۔

۔9۔ بہاول پور تے بہاول نگر وچہ اک ہور لہجہ ملدا اے جنہوں ”ریاستی“ آکھیا جاندا اے، سنیا اے اوہ سندھ تیکر جاندا اے، میرے علم وچہ نہیں۔

۔10۔ پنجاب دا انڈیا دے نال نال دا علاقہ زیادہ تر ماجھی تے ہٹھاڑی لہجے دا علاقہ اے، ایس علاقے وچ میواتی تے رانگڑھی لہجے وی نیں، جنہاں دا مڈھ کسے زمانے وچہ اکو ای سی۔

۔ ۔11۔ ہٹھاڑی لہجہ عام طور تے راوی تے ستلج دیاں جُوہاں وچہ ملدا اے۔ اک عام خیال اے کہ پنجاب دے اصل وسنیک ایہو لوک سن، جنہاں نوں جانگلی کہندے نیں۔ اینہاں چوں کچھ وڈے قبیلیاں دے ناں: کھرل، سیال، مجوکے، سجوکے، تالپور، نوناری، لنگڑیال وغیرہ۔

۔12۔ ماجھی لہجے وچہ اگے کئی لہجے نیں، سیالکوٹ، شیخوپورہ، گوجرانوالا، فیصل آباد، لاہور، دے لہجیاں دی تھوڑی بہت شناخت مینوں وی ہو جاندی اے، باقیاں دا پتہ نہیں لگدا۔ لاہور شہر دا اک ”وخرا ای لہیا ہیغا اے“۔ 

ایہ نقشہ اپنی تھانوے نا مکمل تے ادھورا اے، سارے دوستاں نوں گزارش اے بئی آؤ رل کے ایس نقشے نوں ٹھیک ٹھیک لِیک لئیے۔ پھر اسیں وڈے وڈے لہجیاں وچہ املاء دے بارے کوئی صلاح مشورے کراں گے۔