مکئی دا دانہ

مکئی دا دانہ

پروفیسر انور مسعود ہوراں دی کتاب ’’میلہ اکھیاں دا‘‘ بارے اک لیکھ ۔۔ 

(مطبوعہ ماہنامہ کاوش ٹیکسلا مئی ۱۹۹۹ء)

سُنیا اے انور مسعود ہوری کسے مشاعرے وچہ اپنی مشہور نظم ’’انار کلی دیاں شاناں‘‘ پڑھ رہے سن۔ اونہاں نے نظم دیاں آخری سطراں پڑھیاں:

بہتیاں مینوں آندیاں کوئی نہیں، اِکو گل مکاناں

توں کیہ جانیں بھولئے مَجھّے، نار کلی دیا شاناں

سُنن والیاں چوں کسے نے اُچی ساری آکھیا: ’لَو! حالے ایہنوں بہتیاں نہیں جے آندیاں!‘ ایس گل تے ہسّیا وی جا سکدا اے تے ایہ گل بڑی ڈوہنگی وی اے۔ میری نگہ وچہ ایہ جملہ نظم دی تعریف دا اک معیاراے ٹانچ نہیں۔ بولی ٹھولی دا سواد، بازار دی نقشہ کشی، مٹھی مٹھی پیڑ تے نال ہاسے، طنز، مخول، سچجے اکھان تے کیہ کجھ نہیں، ایس نظم وچہ! تے اجے وی شاعر نوں ایہ احساس اے پئی ’بہتیاں مینوں آندیاں کوئی نہیں‘ ... میں سمجھنا آں ایہ بڑی وڈّی گل اے۔

سن اٹھاہٹھ اُنہَتّر وچہ، جدوں ’’میلہ اکھیاں دا‘‘ چھپوان دیاں تیاریاں ہوندیاں پئیاں ہون گیاں، میں دَسوِیں پاس کر کے سکولوں نکلیا ساں۔ اونہاں دناں وچہ ’اج کیہ پکائیے‘ دا زنانہ ورشن بڑا مقبول سی:

رحمتے، ہزار ہون مزیدار بھنڈیاں

ہوندیاں نیں کجھ ذرا لیس دار بھنڈیاں

دفع کرو بی بی جی کوئی سبزیاں دی تھوڑ اے

سانوں ایہ لسوڑیاں پکان دی کیہ لوڑ اے

’’میرے نزدیک عوامی لب و لہجہ ای وضاحت دا اصل معیار اے‘‘ ایہ گل میری نہیں آپ انور مسعود ہوراں دی آکھی ہوئی اے۔ اَوکڑ اودوں ہوندی اے جدوں عام بولی ٹھولی دے لفظ شاعری ورگے نازک کم لئی بھارے بھارے تے کوہجے لگن۔انور مسعود ہوراں دی سلکھن اے جے اونہاں نے اوکھے تے ٹھیٹھ لفظاں نوں شاعری وچہ انج لیاندا اے پئی اوہ ذرا وی کوہجے نہیں لگدے۔

چھڈ دے کھانے کھلاں وڑیویں، ہُن ناں چبّیں چھولے

چھڈ دے پینے گُڑ دے شربت، پی ہُن کوکے کولے

بوتل دے نال مونہہ ناں لائیں، مونہہ وچہ پا لئیں کاناں

توں کیہ جانیں بھولئے مجّھے، نار کلی دیاں شاناں

(انار کلی دیاں شاناں)

بھانویں کِڈی سُجّی ہوئی، آئی ہوئی اکھ ہووے

لالیاں تے چوبھاں دی ستائی ہوئی اکھ ہووے

دھند ہووے، جالا ہووے بھانویں ہون کّکرے

اکھیاں چوں پانی وگے، نالے اکھ رَڑکے

چن دا وی چانناں جے اکھیاں نہیں سہندیاں

اٹھدیاں بہندیاں تراٹاں ہون پیندیاں

پیڑ مُک جاندی اے تے سوج لہہ جاندی اے

اکو ای سلائی نال ٹھنڈ پئے جاندی اے

(جہلم دے پُل تے)

سنیاں نہیں ساہی، چھَنڈ کے لائیں، کَنّاں اگے جھَپّے نیں؟

ساری تَون ونجائی، ماسی! ایہ کیہ گوگے تھَپّے نیں؟

میں سنیا اے نی چوری ہو گیا، زیور کجھ سرداراں دا

پچھلی راتیں کھول کے لے گیا، کھوتا کوئی گھمیاراں دا

(تندور)

انور مسعود ہوراں دی شاعری دا اچیچ پُناں ایہ وے پئی اوہ اپنے اگے پچھے وسّن والے لوکاں نوں کہانی دا کردار بناندے نیں تے واقعات اوہ لیاندے نیں جہڑے ساڈے اگے پچھے ہر روز تے ہر تھاں ہوندے نیں پر روز دیاں گلاں ہون پاروں کسے دا دھیان اُنج اودھر نہیں جاندا جیویں انور مسعود ہوریں اینہاں روز ویتیاں توں ویہندے نیں۔ روز ہانڈی پکان دا رپھّڑ، وڈے وڈے شہراں وچہ تہذیب دا وگاڑ تے قدراں دی موت، کُڑیاں چڑیاں دے چاء مل تے سدھراں، پنڈاں دے مُنڈے کھُنڈے اونہاں دے پواڑے تے پنچائتاں، نونہہ سَس دا جھگڑا، زنانیاں دے طعنے میہنے، اَنکھاں دیاں گلاں، بسّاں گڈیاں وچہ پھیری والے تے شہراں وچہ رکشیاں والے تے اونہاں دی اپنی بولی، ایہ سب کچھ ویکھن لئی تے پھر اوہنوں شعراں وچہ ڈھالن لئی کوئی انور مسعود ای چاہی دا سی۔ کجھ سیانے انور مسعود نوں پنجابی دا نظیرؔ اکبر آبادی کہندے نیں، میں کہنا آں: انور مسعود پنجابی دا انور مسعود اے۔ اوہدی بولی دا خمیر پنجابی رہتل وچوں اٹھدا اے۔ اوہدیاں نظماں وچہ پنجاں دریاواں دے پانی دی سلھاب اے۔ اوہدے کردار پورے ماحول تے وسیب نوں نال لے کے ٹُردے نیں۔

کہن لگی سوہنیا، وے پُتّر بشیریا

میرا اک کم وی توں کریں اج، ہیریا

روٹی میرے اکرمے دی لئی جا مدرسے

اج فیر ٹُر گیا اے میرے نال رُس کے

... ... ...

چھیتی نال جائیں بیبا، دیریاں ناں لائیں بیبا

اوہدیاں تے لُوسدیاں ہون گیاں آندراں

بھکھا بھاناں اج اوہ سکولے ٹُر گیا اے

(امبڑی)

ایہ سطراں پڑھن والے نوں کجھ وی دَسّن دی لوڑ نہیں، شاعر کتھوں بول رہیا اے۔ صاف دِسدا اے پئی ایہ اکھر پِنڈ دی مٹی وچہ اُگرے نیں۔ ماں دے پیار دی مہک ہر لفظ وچوں پھُٹدی اے پئی۔ ’اج کیہ پکائیے‘ دا’’ رحماں‘‘ اک ماڈل کردار اے تے اپنے طبقے دا نمائندہ! لاریاں وچہ پھیری لان والیاں دیاں کجھ آوازاں تے اوہناں دا لہجہ ویکھو:

میرے ولّوں سارے بھین بھائیاں نوں سلام ہووے

جاتکاں بزرگاں تے مائیاں نوں سلام ہووے

لاری والا اجے کجھ دیر کھلووے گا

سَپّاں والا بابا تساں سنیا تے ہووے گا

بچہ بچہ اج اوس بابے نوں سہاندا اے

سرمہ میں ویچنآں جگ سارا جاندا اے

... ... ...

میرے کول دارُو اے جی دنداں دی مشین دا

چکّی جے خراب ہووے مزا کیہ اے پیہن دا

دوستو عزیزو، میری گل ذرا تولناں

کلمے دی مار وگے جھوٹھ جے میں بولنآں

... ... ...

سال نواں چڑھیا اے تے جنتری وی نویں اے

ایسے گلے وِکدی ایہ اج رواں رویں اے

کھل گیا اے پل بھانویں ہل پئیاں لاریاں

چھڈ کے ناں جان گیاں پُلے تے سواریاں

(جہلم دے پل تے)

رکھو جی اٹیچی کیس، چلئے جی، باؤ جی

کہڑے پاسے جاؤ گے؟ بدامی باغ جاناں جے؟

پِنڈی وَلّوں آئے او؟

اوتھے دی سناؤ کوئی، ایتھے دی ناں پُچھّیا جے

توبہ توبہ

پرسوں دی لہور وچہ اگ پئی وَسدی

(رکشے والا)

انور مسعود نے زبان دے سُنھپ نوں قائم رکھیا اے۔ تشبیہاں تے استعارے زبان دیاں لوڑاں دے عین مطابق نیں۔ ترکیباں سوہنیاں تے نَوِیاں نیں۔ سچی گل تاں ایہ وے پئی پروفیسر صاحب نے لوک بولی نوں ادب دی زبان بنا کے زبان دا مان ودھایا اے۔ مُڈھ رِیت دے نال جڑواں نواں پن ویکھو (اختصار واسطے میں کئی تھائیں کلے کلے مصرعے لکھے نیں):

تُمّے دیاں گولیاں کریلیاں توں پِھکیاں

اینہاں نالوں چاڑھ لؤ، کونین دیاں ٹِکّیاں

کالیاں دے نال کاہنوں مارئیے اڈاریاں

ساڈیاں تے ہین امریکا نال یاریاں

(اج کیہ پکائیے)

تیرے ہتھاں دے وچہ ہالیا ... میرے سوہنے دیس دی لج

رہے بھردی تیری کاڑھنی ... تیرے کلے بَجّھی مَجھ

سدا رہن دھمالاں پاؤندے ... تیرے دانے چھَٹدے چھَج

(ہالیا)

ع:  کھڑکے ڈھول مدھانی والا، میں وچہ بھنگڑے پاواں

ع:  پئے گئی ایں نی مائی بَگّو! میرے مگر دھگانے

ع:  کَجّی رہو نی! کُجّے اندر، تینوں کیہ تکلیفاں

ع : اپنی ذات کڑتّن ہووے مصری نال نہ لڑئیے

ع:  سَکّی جیہی متریئی ہوندی چنگے ہون جے ماپے

ع : سانبھی رہو نی! چینک بیگم! ٹھَپّی رکھ وڈیائیاں

(لَسّی تے چاہ)

ع:  ٹُٹّے ہوئے چھتّر وانگوں بہتا ای ودھدا جاندا اے

ع:  کَکھّوں ہَولا کر چھڈیا اے سانوں ایس نمانے نے

ع:  دُھوں دِتّا اے ناسِیں اینھے ودھ کے جِنّاں بھوتاں توں

(تندور)

نک ساڈی جِند آئی روز دیاں رَٹّیاں نے سانوں ڈاہڈا پَٹّیا اے

مُنڈیاں توں چِڑ کے تے تساں لڑ بھڑ کے تے پِنڈ بھَنڈ سَٹّیا اے

لوکی ایہو سمجھدے گواہنڈیاں دے پنڈ وچہ جِن بھوت نچدا اے

شاہ ویلے، بھَتّے ویلے، ڈیگری تے شام ویلے روز جنگ مچدا اے

کِڈّے تُسی ڈِگ پئے او، شرم ای نہیں رہی اُکا وَڈّیاں دی پگ دی

کسر کیہڑی رہی اے کچہریاں تے تھانیاں تے روز بھِیڑ لگدی

لَبّھا کیہ جے، دَسّو مینوں، پیشیاں پوا کے، وکیلاں کول جا کے

مال ڈنگر، زمیں بھانڈا، دانا دُکا، لیف جُلّا، سبھّے بندھے پا کے

(حال اوئے پاہریا)

انور مسعود ہوراں دے شعراں وچہ جتھے عام بولی ٹھولی دا نواں چسکا ملدا اے اوتھے زبان دی اچیچ روانی وی اے۔ کوئی نظم پڑھن لگ پؤ، پہلے حرف توں اخیرلے حرف تیکر، لفظ مصرعے، شعرتے نال نال معنے انج کھبویں نیں پئی جی کردا اے بندا اکو ساہے پوری نظم پڑھ جائے۔ عالم گیر حقیقتاں تے سوچن جوگ بیان ، انور مسعود ہوری گلاں گلاں وچہ ایس طرح کہہ جاندے نیں جیویں کوئی گل ای نہ ہووے۔ پڑھن والے نوں جدوں ایس گل دا احساس ہوندا اے تے اوہ سوچیں پے جاندا اے یا پھر ہکا بکا جیہا رہ جاندا اے۔ انشائیے طرحاں اوہ ٹریاں جاندیاں راہ وچہ چوبھاں تے رَڑکاں کھلاردے جاندے نیں۔ زبان دی روانی دیاں سر کڈھویاں مثالاں لئی ایس کتاب وچہ آئیاں نظماں ’تسلّیاں‘ تے ’وگوچہ‘ دا ناں لیناں کافی ہووے گا۔ اجوکی دنیا دے دُکھاں دا بھرواں دَکھ ’دِینا‘ ’ورہیاں دے پینڈے‘ تے ’اخبار‘ وچہ خوب مِلدا اے۔ دوجیاں نظماں وی ایس دَکھ توں وانجھیاں نہیں:

اکھاں وچہ نہیں شرم دا کجلا، مونہاں تے نہیں پَلّے

اُچّا اچا ویکھن سارے کوئی نہ ویکھے تھَلّے

(انار کلی دیاں شاناں)

ع:  اکھ جیہا کیمرہ تے لکھ نوں نہیں لبھدا

ع : رب جہڑے موتی دتے سَٹنے نہیں چاہی دے

(جہلم دے پل تے)

کیہ دسّاں کیہڑا چنگا اے کیہ دَسّاں کیہڑا مندا اے

ایہ مکدی گل مقدّر تے، ایہ لیکھاں والا دھندا اے

ایہ میریاں گلاں سن سن کے کجھ اثر نہ ہویا بالاں نوں

کیہ جانن اوہ تکلیفاں نوں، کیہ سمجھن اوہ جنجالاں نوں

(ریجھاں)

انج لگدا اے دنیا دے ہُن دِن ہو گئے نیں پورے نی

بندے رہن زمیں دے اُتّے، چن تے جان کتورے نی

(تندور)

انور مسعود ہوراں دے ڈوہنگے مشاہدے دے نال نال اک ڈوہنگی پیڑ دا ثبوت پوری کتاب وچہ تھاں تھاں ملدا اے۔ کہن نوں اَن پڑھاں دی بولی لکھن والا ایہ شاعر دراصل بڑیاں ڈوہنگیاں گلاں کردا اے تے ایہ وی سچ اے پئی جیویں ایہ گلاں اوہ پنجابی وچہ کر گیا اے، کسے ہور زبان وچہ شاید ہو ای نہیں سی سکدیاں۔ ’وارداتریا‘ ’مزاح نگار‘ ’داری دارا .. دو کنجوس‘ ’وگوچہ‘ ’دِینا‘ ’ورہیاں دے پَینڈے‘ ’ریجھاں‘ ’تسلّیاں‘ ’بدّل‘ ایہ اوہ نظماں نیں جنہاں وچہ دوہرے دوہرے چھڈ کے تیہرے چَوہرے مضمون ملدے نیں جیہڑے پروفیسر صاحب دی فلاسفی دا مڈھ بنھدے نیں۔اونہاں نال اک وڈی زیادتی اونہاں دے چاہن والیاں نے کیتی اے۔ اونہاں تے مزاح نگار دا ٹھَپّہ لا چھڈیا اے۔

میرا مقصد اونہاں دی مزاح نگاری نوں نِندناں نہیں۔ میں ایہ کہنا چاہندآں پئی اونہاں دی شاعری، جنی کو میں پڑھی اے، اوہدے وچہ میری ملاقات اک ہور انور مسعود نال ہوئی اے جیہدا قد کاٹھ لوکاں دے انور مسعود نالوں کسے طرحاں وی گھٹ نہیں۔ حضرت میاں محمد بخش (صاحبِ سیف الملوک) دی خدمت وچہ اوہ سوالی بن کے جو کجھ منگدے نیں تے جیویں منگدے نیں، اوہ گل ای وکھری اے:

عشق دا لمبو بالے جیہڑی جہی تجلّی ہووے

جھلّی جیہی طبیعت میری ہور وی جھلّی ہووے

ڈاہڈی بھکھ جے لگی ہووے منگنوں کوئی نہیں سنگدا

مینوں درد محبت بخشو، میں نہیں دارُو منگدا

انج سوال کریساں جیونکر اڑیاں کرے ایاناں

اس درگاہوں حضرت صاحب، میں نہیں خالی جاناں

(حضرت میاں محمد بخش دی خدمت وچہ)

پیار دی پیڑ اوہناں نوں رج کے ملی اے۔ اوہ جگ ورتی نوں ہڈ ورتی طرحاں سہاندے نیں۔ مثال دے طور تے:

کنج اسیں پرچائیاں بھکھاں کون ایہ ورقے تھُلّے

ہانڈی دے وچہ پتھر پا کے ہانڈی چاہڑی چُلھّے

خورے کد تک راج کریسن لَم سلَمّے کُلّے

انورؔ ایہ کیہ بدَّل بنیا اے، نہ وَسّے نہ کھُلّے

(بدّل)

کون سنے لفظاں دیاں چیکاں کون پڑھے اخباراں

مانواں دے کئی بال ایانے، چک کھڑے خرکاراں

اونہاں دا کوئی پتہ نشانی دھرتی تے نہیں باقی

رہ گئیاں اخبار دے اتے ڈنگ پھڑنگیاں لیکاں

میرے جیہا نہ مُورکھ کوئی پڑھیا لکھیا بندا

دکھاں دی میں پنڈ خریدی پلیوں پیسے دے کے

(اخبار)

آ وڑیا ایں ڈنگر مالا، توں اج کیہڑے پاسے

پیسے دے نیں پُتّر سارے ایس گلی دے واسے

مھاتڑ ایتھے خالی آوندے خالی کھَڑدے کاسے

پیسے جے کر پلے ہوون دُلھ ڈُلھ پیندے ہاسے

بہتیاں مینوں آندیاں کوئی نہیں اکو گل مکانآں

توں کیہ جانیں بھولئے مجھے نار کلی دیاں شاناں

(انار کلی دیاں شاناں)

جو کچھ اوہناں نے سن ستر توں پہلوں آکھیا سی اج وی اونا ای سچا اے، منہ دٹاندرے توں وکھ کیہ ہوئیا اے؟ خاص کر اک نظم دا حوالہ ضرور دیاں گا ..’وگوچہ‘.. بڑی نازک نظم اے۔ عقلاں والیاں لئی اک کھلے بجھارت اے تے اکھاں والیاں لئی اک تتی چننگ۔ ایس نظم دیاں آخری سطراں:

ویلے دا جو پاس نہ کرسی

ویلے نوں پچھتاوے گا

دونہہ دونہہ ہتھیں تاوے گا

’’اک کُڑی دی چیز گواچی، بھلکے چیتا آوے گا‘‘

جے سمجھ آ جاوے پئی اوہ گواچی ہوئی شے کیہ اے تے اک سیک جیہا لگدا اے۔ میرا خیال اے ایہو سیک اے جنھے انور مسعودتوں مزاح لکھوایا اے۔ اوہ تتی ریت دا سیکا کھا کے مکئی دا پھُلّا بن گیا اے، جہدا سارا وجود چمڑی توں باہر ہوندا اے۔ ایہ سیک اوہ اے جہڑا کسے ماں نوں اپنی اولاد دا ہوندا اے۔ ماں دی محبت پُتّاں تے کپُتّاں لئی اتھاہ ہوندی اے، جہڑے کہندے نیں اکو جیہی ہوندی اے اوہ غلط کہندے نیں۔ کسے پَڑ پاٹے کھُوہ دی ڈوہنگیائی کدے کسے نے مِنی اے؟ نہیں! تے پھر، ماں دے پیار دی پیمائش وی نہیں ہو سکدی! ’امبڑی‘ ایس کتاب دی پہلی نظم اے۔ میں ایہ نظم نہیں پڑھ سکدا، کیوں جے میرے اندر ایناں سیکا سہن جوگا ساہ نہیں۔’مزاح نگار‘ ناں دی پوری نظم نقل کر رہیآں:

ہس ہس جردے

تتیاں ریتاں

دھن مکئی دے دانے

جیوں جیوں بھانبڑ

مچدا جاوے

بن دے جان مکھانے

ایہ ساری بحث ایس اک گل تے مُک جاندی اے۔ ’’ہر بندہ تے مکئی دا دانہ نہیں ہوندا ناں!‘‘

محمد یعقوب آسی